- 28 Ocak 2007
- 6,759
- 48
BOR
ATOM NUMARASI: 5
ATOM KÜTLESİ:10,81
ERİME SICAKLIĞI: ~2300 oC
KAYNAMA SICAKLIĞI: 2550 oC
ÖZGÜL KÜTLESİ:2,34 g/cm3
YÜKSELTGENME DERECESİ: +3
ELEKTRON BİÇİMLENMESİ: 1s22s22p1
İZOTOPLARI ( KÜTLE SAYISI): 8,10,11,12
KARARLI İZOTOPLARI (KÜTLE SAYISI): 10,11
DOĞAL BOR: 10B: %18,8, 11B:%81,2
Bor, 1808 yılında Gay-Lussac, Thenard ve Davy tarafından aynı anda bulundu. Kahverengimsi-siyah,biçimsiz bir toz görünümü vardır. Son derece serttir. Bilinen hiçbir çözücüde çözünmez. Elektrik iletkenliği, sıcaklıkla aşırı ölçüde artar.
Dönemsel sınıflandırmanın üçüncü kolonunda ****l olmayan tek element bordur. Kimyasal özellikleri bakımından karbon, silisyum, ya da alüminyum gibi kimi ****llere benzer.A****ller arasında en elektropozitif olanıdır. Sıcakta hemen hemen öteki tüm elementlerle birleşir. Havada yeşil bir alevle yanarak borik anhidridi (B2O3) verir. Kükürt ,azot, karbon, ve halojenlerle birleşir. ****llerin çoğunluğuyla borürleri oluşturur. Özellikle iyi bir indirgendir; tüm a****l oksitler ile ****l oksitlerin büyük bölümünü indirger.
Bor,doğada çoğunlukla borat biçiminde bulunur.önemli cevherleri arasında boraks (Na2B4O7, 10H2O), kernit (Na2B4O7, 4H2O)ve kolematit (Ca2B6O11, 5H2O) sayılabilir. Cevher, 90oC dolayında sülfürik asitle tepkimeye girerse, borik asit elde edilir.
Bileşiklerinin kararlılığı ve kendisinin de yüksek bileşme eğiliminden dolayı, borun elde edilmesi çok zordur. Moissan, kızıl derece sıcaklıkta borik anhidridi magnezyumla indirgeyerek bor elde etmeyi başarmıştı. Ancak bor, 1300oC’ta, bor bromürün (BBr3)tantal filamanı üzerinde hidrojenle indirgenmesinden de elde edilebilir. Ayrıca KBF4’ün elektrikle ayrıştırılması da yüksek aralıkta bor verir.
BOR BİLEŞİKLERİ
Bor kimyası, ortak değerlerlikli bileşiklerin kimyasıdır. Çok sayıda bor bileşiği, elektron eksikliği gösterir; çünkü bor atomunun çevresinde bilinen elektron sekizlisi oluşmaz. Giderek bu atom elektron alıcı bir eğilim gösterir. Bileşikleri, Lewis’e göre asit niteliği taşır.
****l borürler:
****l borürler boşlukta, çok yüksek sıcaklıkta elementlerin doğrudan bileşmesi ya da bir karbon borür (B4C) ve karbon karışımının bir ****l oksitle tepkimesinden elde edilir. Sert, kaynama noktaları yüksek, iyi bir iletkendirler.özellikleri bakımından ****llerin ara durum nitrür ve karbürlerine benzer.
Bor hidrürler:
Hidroklorik asitle tepkimeye sokulan magnezyum borür, Stock’un elde ettiği gibi (1914), boranları içeren bir gaz karışımı açığa çıkarır. Bununla birlikte BH3 monomeri elde edilememiştir. Elektron eksikliği gösteren bu bileşiklerin kimyasal ve yapısal özellikleri sürekli ilgi uyandırmıştır.
Bor halojenürleri:
Bor, ortak değerlikli trihalojenürleri oluşturur. Bir gaz olan bor fluorürü elde etmek için borik anhidrit (B2O3), fluorin ve derişik sülfürik asit karışımının ısıtılması yeterlidir. Karbon ve klor, bor anhidride aynı anda etki ettirilerek sıvı bor klorür (BCl3) üretilir. Bor halojenürleri nemli ortamda çok çabuk hidrolize uğrar. Bunlar Lewis asitleridir. O, N, S ya da P elementlerini içeren verici gruplarını, BF3ile eşkonum bileşikleri oluşturma eğilimi, bu bor bileşiğinin, organik kimyada katolizör olarak kullanılmasına neden olmuştur. Bu alanda AlCl3 formüllü alüminyum benzer bir rol oynar. Fluorun, bor atomu üzerinde geri dönüşümlü eşkonumu, bu molekülü kararlılaştırır; bu molekülde alkol, aldehit ve ketonlarla katılma bileşikleri verir.
Bor nitrür:
Bor nitrür, bor triklarürün amonyağa etkimesinden elde edilir. Amonyağın, azot ve hidrojen biçiminde ayrışmasını sağlamak için, işlem çok yüksek sıcaklıklarda (1600oC’ın üstünde) yapılır.karbon gibi bor nitrürün de iki kristal biçimi vardır. Kübik olan biricisi elmasa benzer. Bor nitrür 70000 atmosfer basınç altında, 1650 oC’ın üzerindeki sıcaklıklara değin ısıtılırsa, elmasa yakın sertlikte Borazan elde edilir. İkincisinin grafikte benzer altıgen bir yapısı vardır. Bu madde yüksek sıcaklıkta grafit kalıplarda sıkıştırılarak erimiş cam ve ****llerle ıslanmayan bir gereç üretilir. Kimyasal eylemsizliğinden dolayı cam kalıplarında ve çeşitli potalarda 1600oC’a kadar dayanıklı iç kaplama maddesi olarak kullanılır.
Bor karbür:
Borik anhidridin elektrik arkında karbonla indirgenmesiyle elde edilen bor karbür (B4C), aşırı ölçüde sert ve karmaşık yapılı bir maddedir.
Bor oksitleri:
Bor oksit(B2O3), borik asidin suyu giderilerek elde edilir. Camsı, nem tutucu bir maddedir. Al2O3’tendaha asit olmasına karşın, onun gibi, ****l ve a****l oksitleriyle bileşebilen anfoter bir oksittir. Nitekim CuO + B2O3 Cu(BO2)2 tepkimesi bakır ****borat; B2O3 + P2O5 2BPO4 tepkimesi de bor fosfatı verir.
BOR MİNERALLERİ
Bor, doğada serbest olarak bulunmaz. Bor elementi, doğada değişik oranlarda bor oksit (B2O3) ile 150'den fazla mineralin yapısı içinde yer almasına rağmen; ekonomik anlamda bor mineralleri kalsiyum, sodyum ve magnezyum elementleri ile hidrat bileşikleri halinde teşekkül etmiş olarak bulunur. Bor minerallerinden ticari değere sahip olanları; tinkal, kolemanit, üleksit, probertit, borasit, szyabelit, hidroborasit ve kernit'tir .Bor madenleri, topraktan çıkarıldıktan (tüvenan cevher), sonra kırma, eleme, yıkama ve öğütme işlemlerini müteakip, ilgili sanayilerin kullanımına hazır hale gelebilmektedir.
Ekonomik boyutlardaki bor yatakları, borun oksijen ile bağlanmış bileşikleri halinde daha çok Türkiye, ABD, Arjantin, Rusya, Kazakistan, Çin, Bolivya, Peru ve Şili'nin kurak, volkanik ve hidrotermal aktivitesi olan bazı bölgelerinde bulunmaktadır. Bor minerallerinin içeriğindeki yüzde B2O3 dağılımı farklı olduğundan, ekonomik olarak kullanılabilecek cevherlerin %100 B2O3 eşdeğerleri verilmiştir.
Ülkemizde işletilmekte olan başlıca bor minerallerinden TİNKAL Eskişehir Kırka, KOLEMANİT Kütahya Emet, Balıkesir Bigadiç ve Bursa Kestelek, ÜLEKSİT ise Balıkesir Bigadiç’de bulunmaktadır.
TÜRKİYE BOR REZERVİ
YATAK REZERV
Bigadiç 935
Emet 545
Kestelek 7
Kırka 520
TOPLAM 2007
Şimdiye kadar yapılan arama sonuçlarına göre, % 100 B2O3 bazında, ülkemizin dünya toplam bor rezervlerindeki payı % 63, dünyada en büyük üretici durumundaki US Borax'ın kontrolü altındaki bor rezervlerinin (ABD ve Arjantin'deki rezervler) payı ise % 11 civarındadır. Bu veriler, Türkiye'nin dünyanın en büyük bor kaynaklarına sahip olduğunu açıkça göstermektedir. Belirtilen bu değerler 10-15 yıl öncesine ait verilerdir.
Konu ile ilgili uzmanlar Eti Holding'in imtiyazı altındaki sahalarda yapılacak yeni arama çalışmalarıyla ülkemiz rezervlerinin en az iki katına çıkacağını belirtmektedirler.
Rezerv ömürlerine baktığımızda durum çok daha çarpıcıdır. Görünür ekonomik rezerv bazında, dünya tüketimini tek başına karşılama süresi yönüyle ülkemizin bor yatakları şu anda, US Borax kontrolündeki rezervlerin yaklaşık 7 katı olup, analistlere göre son yıllardaki tüketim artış hızı da dikkate alındığında 80 yıl sonra, ülkemiz yataklarının, dünyada tek bor kaynağı olma olasılığı çok yüksektir.
DÜNYA BOR REZERVİ ÜLKELERE GÖRE ve DÜNYA TÜKETİMİNİ TEK BAŞINA KARŞILAMA KAPASİTELERİNE GÖRE ÖMÜRLERİ
ÜLKE Rezerv (bin Ton) Rezerv Ömrü (Yıl)
Türkiye 644.000 240
A. B. Devletleri 105.000 33
Rusya 140.000 16
Çin Halk Cumhuriyeti 36.000 17
Şili 41.000 5
Bolivya 19.000 3
Peru 22.000 3
Arjantin 9.000 1
Sırbistan 3.000 2
TOPLAM 1.019.000 317
Bor ve bor ürünleri ile ilgili olarak bugün için dünyada bir rezerv sorunu bulunmamaktadır. Bu sebeple, büyük rezervlere sahip olmak kendi başına bir anlam ifade etmemektedir. Bu rezervden sağlanacak faydanın en üst seviyeye çıkarılabilmesinin şartlarını oluşturmak çok daha önem kazanmaktadır.
Ülkemiz rezervlerinin ağırlıklı olarak kolemanitten oluştuğu bilinmektedir. Ülkemizde toplam 1,8 milyar ton dolayında bulunan kolemanite karşılık diğer ülkelerdeki toplam kolemanit rezervi miktarı ise 100 milyon ton civarındadır. Bu değer, üretimde kolemanit kullanımının daha ekonomik ve zorunlu olacağı öngörülen sanayi alanlarında, ileride ortaya çıkacak olan büyük avantajımızı da bu günden ortaya koymaktadır.
BORUN TEKNOLOJİDEKİ KULLANIM ALANLARI
1.CAM VE SERAMİK SANAYİNDE
a)CAM ELYAFI YAPIMINDA BOR ÜRÜNLERİ
Ergimiş cama % 7 bor oksit verecek şekilde bor pentahidrat veya üleksit-probertit katılmaktadır. Maliyetine bağlı olarak sulu veya susuz tipleri kullanmakta, bazan borik asitten yararlanılmaktadır. Kullanılan bor oksitin % 24'ü A.B.D.'de, % 14'ü B.Avrupa'da yalıtıcı cam elyafı imalinde tüketilmektedir. İstenen yalıtkanlık derecesine göre çeşitli spesifikasyonlar tanımlanır. Binalarda asbestin yerine ısı ve ses yalıtımında kullanılmaktadır.
Cam Elyafları, kullanıldığı malzemelerde sertlik ve dayanıklılık kazandırmakta, ayrıca malzemeninde hafif olmasını sağlamaktadır.Bu nedenle plastiklerde, lastiklerde, sinai elyaflarda, otomotiv, uçak ve diğer sanayi sektörlerinde çelik ve diğer ****llerin yerine, spor malzemelerinde kullanılmaktadır. İngiltere'de oto başına 70-75 kg cam yünü tüketilmektedir. Bu gibi ürünlerde rafine kolemanit tercih edilmektedir.
Fiberoptik sanayiinde,liflere %6 borik asit ihtiva etmektedir. Philips'in Hollanda'daki fabrikasında bu lifler üretilmektedir.Optik cam elyafi ışık fotonlarının etkin biçimde transferlerini sağladığından günümüzde telekomünikasyonda tercih edilmekte olup kablo yerine kullanılmaktadır. Örneğin, Ankara-Çankaya ilçesinde Türk Telekom tarafından kullanılmıştır.
b)BORCAM YAPIMINDA
Camın ısıya dayanımının artması ve cam imalatı sırasında çabuk ergimesini ve devitrifikasyonun önlenmesini sağlayan bor,aynı zamanda camın yansıtma, kırma, parlama gibi özelliklerini de artırmaktadır. Bor camı asite ve çizilmeye karşı korur. Cam eriyiğinin % 0,5 ile % 0.23'ü bor oksitten oluşmaktadır. Ateşe dayanıklı olan Pyrex camlarda %13,5 B2O3 vardır.
Genellikle cama boraks, kolemanit, borik asit halinde karma olarak ilave edilerek bor cam elde edilir. Otolar, fırınlar, çamaşır makinası, vb makinalarda bu tür camlar tercih edilir. ABD'de bu tür cam imal eden 100'e yakın firma vardır.
c)EMAYE ve SERAMİK SIRI YAPIMINDA
Emayelerin vizkozitesini ve doygunlaşma ısısını azaltan borik oksit %20'ye kadar kullanılmaktadır. Sulu boraks ve bazı hallerde borik asit veya susuz boraks da kullanılır. Mutfak aletleri, banyolar, kimya sanayii teçhizatı, su tankları, silahlar, vb alanlarda da emaye kaplama kullanılır.
Seramiğin çizilmeye karşı dayanıklı kılan bor %3-24 oranında kolemanit halinde sırlara katılmaktadır. Avrupanın en önde gelen seramik üreticisi olan Türkiye seramiklerinde,İngiltere, İtalya ve İspanya'da kaolenden mamul eşyaları sırla kaplanır. Tuğlalara da bu sırdan sürülmektedir.
2.YANGIN ÖNLEYİCİ MADDELER
Bor kendisinin oksit olması, ergime ısısının 2300 oC olması nedeniyle yanmaya karşı oldukça dayanıklıdır. Bu özelliğinden dolayı yanmayı önleyici madde olarak kullanılır veya bu özellikteki maddelerin içerisine değişik oranlarda katılır.
Özellikle, çinko borat, boraks, amonyum florborat ürünleri olan yangın önleyiciler antimuan trioksit ile birlikte kullanılmakta olup dumanın emilme hızını uzattığı, kor halindeki ateşi çabuk bastırdığı için daha üstün bir mamuldür. Ancak maliyetleri,(Alümina trihidrat, magnezyum hidroksit) bileşimli olan yangın önleyicilere nazaran daha yüksektir.
Önemli imalatçılar:
Alleid Corp.
Morcus Hook Cabot Corp.
Harshaw Chemical Corp.
3.SABUN ve DETERJAN SANAYİ
Temizleyici maddeler klorinli veya peroksitli bileşiklerdir. Deterjanların ağırlığının % 20-25'i sodyum perborattır. En önemli rakip mallar sodyum hidroksit,sodyum hipoklorit ve hidrojen peroksittir. Bulaşıktan çok çamaşırda tercih edilmektedir. Perborat ürününün % 90'i deterjan imalatında kullanılmaktadır.
Ancak bilinçsiz ve aşırı deterjan kullanımı nedeniyle, atık suların içerisindeki bor oranı yükseldiğinden çevre kirlenmesine sebep olmakta ve günümüzde bu konuda yoğun tartışmalar yapılmaktadır.
Özellikle balıklarda MANKAFA hastalığı olarak bilinen bir hastalığın bordan kaynaklandığı bilinmektedir.
4.****LURJİ SANAYİ
Kolemanit ve borik asit en çok kullanılan ürünlerdir. Çelik alaşımda kullanılan bor bileşiği ferroboron veya sulandırılmış bor alaşımıdır. Ferroboron borat konsantresinin alüminotermik redüklenmesi ile elde edilir. Yüksek borlu (% 5) çelikler nükleer reaktörlerde nötron emilmesini sağlayan önemli bir alaşımdır. Borlu çelikler enerji tasarrufu sağlar. Yeni geliştirilen bazı borlu çelikler mekanik basınca karşı dayanımları nedeniyle soğuk çekme, inşaat, tarım makinaları, vinçler, yaylar, grayder bıçakları, vites dişlileri gibi yerlerde tercih edilen çelik türleridir. Alüminyum izabesinde titanyum ile birlikte borlu bileşikler kullanılır.
Diğer bir kullanım alanıda çelik yapımında florit yerine kolemanit veya üleksittin kullanılmasıdır.
Elektro kaplama sanayinde, kaplama banyosuna borik asit veya serbest florborat ilave edilir.
Demir, bor, karbon ve silikon ile yapılan deneysel camsı ****l üretimlerinde başarılı olunmuştur. Transformatörlerdeki enerji kaybını 1/3'e indiren bu ****ller gelecekte hızlı bir gelişme göstermektedir.
5.TARIM SEKTÖRÜ
Bor tarımda gübre, herbisit, pestisit ve algisit dallarinda kullanılmaktadır. Herbisitler bitkiye kritik bir miktardan fazla verildiği zaman toksik etki gösterir. Ayrıca sulu bakır ****borat, kereste ve diğer selülozik maddelerde fungisit olarak işlev görmektedir. Bitkinin beslenmesi için az miktarda bor'a ihtiyaç vardır. Bitkilerde şekerin hücre zarından geçişini kolaylaştırdığı için büyümede etkilidir.
Topraklarında bor oranı düşük olan ülkelerde gübrelere katkı maddesi olarak toprağa %1-3 oranında bor verecek şekilde kullanılmaktadır. Bor oranı yüksek olan topraklarda ise verim düşürücü etkisi olmaktadır.
Yeni imal edilen, keresteyi böceklerden korumak için borik asit veya boraks pentahidrat banyosu kullanılmaktadır. Dizel ve uçak yakıtlarında gelişen fungilerin önlenmesi için borik asit esteri kullanılmaktadır.
Karınca ve hamam böceği için de etkili bir öldürücüdür.
6.NÜKLEER SANAYİ
Tüketim miktari yönünden önemli olmamasına rağmen teknolojik ilerleme açısından büyük önemi olan bir kullanım alanıdır.
Bor mineral ve bileşikleri 10B ve 11B izotoplarını içerirler. B'un nötron emme gücü çok yüksektir. Bor izotopları nükleer reaksiyon sırasında denetim kurulmasına olanak verdiği gibi, dimetil eter, elementer bor, zenginleştirilmiş bor oksit veya asit veya ferroboron haline dönüştürüldüğünde nükleer reaktörün kontrol çubuklarının yapımında da kullanılır. Bu çubuklar % 2 bor içeren çelik/alüminyum alaşımlarıdır. 10B nükleer reaktörlerde koruyucu kabuk olarak işe yaramaktadır.
Bor karpitler Phenix reaktörlerinde koruyucu kabuk olarakta kullanılmaktadır. Bor 304 adı verilen yeni bir paslanmaz çelik atık nükleer yakıtı taşırken, içine konulduğu kapların yapımında kullanılır. Nükleer sanayiinde borun en yakın rakibi gadolinyum ve samaryumdur.
Kaliforniya üniversitesi'ndeki 11B araştırmalarda 11B'in proton fizyonlanması sırasında radyoaktivitesiz enerji açığa çıkmıştır. Böylece temiz nükleer enerji elde edilmektedir.
7.DİĞER KULLANIM ALANLARI
Borun diğer alanlardaki kullanımlarının giderek gelişeceği yönünde genel bir eğilim olduğu herkes tarafından kabul edilmektedir.
Diğer bazı kullanım alanları aşağıdadır:
-Oto antifirizlerinde kullanılan boraks demirli ****llerin eriyikte korozyona uğramasını önlemektedir.
-Borun katalizör olarak kullanımı oldukça yaygındır. Hidrokarbonların havadan oksitlenmesindeki katalizör borik asittir.
-Bor triflorür (BF3), gaz halinde asitik bir katalisttir. Alkol, asit ve ketonların sudan arındırılmasında, halojenasyonda, aromatik hidrokarbonların sülfürden kurtarılmasında, karbon monoksitin katıldığı reaksiyonlarda, polyesterin boyanmasında, kullanılır.
-TiB2 , ZrB2 gibi ****l boritler jet motoru parçaları, roket motoru parçaları, elektrik kontaktörleri, kesici aletler yapımında kullanılır.
-Silikonborid (SiB), oksitlenmeye karşı çok dirençli, ısıya karşı aşırı dayanımı ve kolay işlenebilir olduğundan bor nitritle bor karpidin kullanılamadığı oksijenli ortamlarda refrakter olarak kullanılır.
-Lantanyum ve Seryum hekzaboritler katot yapımında; Lantanyum borid elektron mikroskobun termiyonik katotuna elverişlidir ve elektron ışınımında istikrarlıdır.
-Jet ve roket motorlarının iç parçalarında, askeri zırhlı teçhizatta seramik zırh olarak kullanılır.
- Bornitrit yüksek ısıda elektrik ve ısı izolasyonunun sağlanması için kullanılır. Heksagonal bor nitrit 3500 oC ısıya dayanır, ıslanmaz, diyaelektrik sabiti Al'un 4 katıdır.
-Kübik bor nitrit elmastan sonraki en sert maddedir ve 1370 oC'ye kadar duraylıdır. Kesici aletlerde kullanılır. Amborit çok hızlı dönen makina parçalarında tercih edilir.
-(APBN) Anisotropik pirolitik bor nitrik mikrodalga lambalarında kullanılır.
-Borlu elyaf kompositleri tekniğin en son harikaları olarak kabul edilir. Ti, Al ve Mg'un bor lifleri ile güçlendirilmeleri sonucunda elde edilen komposit mm2'de 360 kg'lik basınca dayanır. Karbon lifli kompositden daha pahalıdır. Ti ve Tungsten tel üzerine bor buharı deposite edilerek elde edilen bu liflerin fiyatı 400-570 USD/kg olup, F-16 savas uçağında % 2,1 oranında, F-18'de % 10 kadar ve uzay araçlarında kullanılır.
-Lazer hücumunda ısıyı belirli bir noktadan uzaklaştırdığı için askeri amaçla kullanılır.
-Talk pudrasında, bebe pudrasında, traş pudrasında borik asit % 5-10 arasında antiseptik olarak tüketilir.Kozmetik ve ilaç sanayiinde bor bileşikleri yaygın olarak kullanılmaktadır.
-Na-borohidrit jet, bomba uçaklarının yakıtlarında redükleyici eleman olarak kullanılır.
-B10 H14'in Lewis bazı içinde asetilen ile reaksiyona girmesi ile üretilen karboranlar olan N-hekzil karboran'a geleceğin jet yakıtı gözü ile bakılmaktadır.
-Na2SO4, su ve boraks dekahidrattan oluşan bir bileşik oda döşemesindeki malzemeye entegre edilip, gündüz saatlerinde pencereden giren güneş enerjisini absorbe ederek, geceleyin soğumaya başlayınca bu enerjiyi açığa çıkararak odayı kendiliğinden ısıtmaktadır.
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
1-BOR NEDİR…………………………………………………………………………. 2
2-OLUŞUMU…………………………………………………………………………… 2
3-BORATLARIN GEÇMİSİ........................................... ............................... 3
4-ÜLKEMİZDE BORATLARIN DÜNÜ BUGÜNÜ........................................ 4
5-BOR ELEMENTİNİN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ....................................... 5
6-ÖNEMLİ BOR MİNERALLERİ 6
7-TİCARİ BOR MİNERALLERİ....................................... ............................ 7
8-BOR CEVHERİ VE RAFİNE BOR ÜRÜNLERİNİN
KULLANIM ALANLARI.......................................... ................................. 8
9-ÇOK ULUSLU ŞİRKETLERİN BOR POLİTİKALARI VE
TÜRKİYE BOR MADENİNE BAKIŞI............................................ ........... 12
10- BOR ARAMALARINDA JEOFİZİK.JEOFİZİK UYGULAMALARININ YERİ
VE ÖNEMİ 15
11-DÜNYA BOR REZERVLERİ........................................ .......................... 18
12-TÜRKİYE’DEKİ MEVCUT DURUM............................................. ........... 23
13-TÜRKİYE REZERVİ........................................... .................................... 24
14-TÜRKİYENİN BOR POLİTİKASI........................................ .................... 25
15-MADEN KURULUNUN GÖRÜŞLERİ......................................... ........... 26
16- KAYNAKLAR......................................... ............................................... 27
17-MADEN KOMİSYONUNDAN BOR RAPORUNA KATKI KOYANLAR 28
1- BOR NEDİR:
Bor periyodik tablonun beşinci elementidir. Kütle numaraları 10ve 11 olan iki kararlı
(B10 ve B11) izotoptan oluşur element olarak yer kabuğunda %0.001, deniz suyunda ise 2.5 ppm düzeyindedir.
Doğada serbest olarak bulunmaz, bor bileşikleri şeklinde bulunur. Bilinen 150 civarında bor bileşiği mevcuttur.(Sayfa 6 önemli bor mineralleri)
Bor element olarak elektron eksiği olan ve tek ****l olmayan bir elementtir. Bu özelliği nedeniyle oksijene büyük afinite gösterdiğinden bilinen bor bileşikleri güçlü kovalent bor-oksijen bağları oluşturmaktadır. Bor elementinin bu özelliği nedeniyle bor bileşikleri, sanayiinin her dalında binlerce kullanım alanı bulunmuş, yeni buluşlarla sıfır emisyonlu ve çevre dostu bir yakıt olarak petrol ve kömür yerine ikame edilmeye başlanmış, ekonomik değeri yüksek endüstriyel bir hammaddedir. Füzelerde, uçaklarda, uzay mekiklerinde, gemilerde, askeri uçak ve helikopterlerinde, otomobillerde yakıt olarak kullanılmaktadır.
Bor elementinin B10 ve B11 izotopu tek hafif elementtir. B10 izotopu geniş ara kesiti ile mükemmel bir absorblayıcı ( nötron emici) özelliği göstermektedir. Bu özelliği nedeniyle atom reaktörlerinin soğutma sularında nötron tutucu olarak kuIlanılmaktadır.
Ergime noktası 2190+20 °C, kaynama noktası 3660°C,Mohs sertliği 11, ısıl genleşme katsayısı 5x106-7x106, knoop sertliği 2100-2580 Hk.
Bor alaşım ve bileşik yaptığı elementlerin sertliğini ve direncini artırır, ergime sıcaklığını düşürür, iletim kapasitesini artırır. Bu özellikleri nedeniyle elektronik, elektromekanik ve ****l alaşım sanayilerinde, uzay ve havacılık sanayinin, elektronik sanayinin vazgeçilmez ve yerine ikame edilmez, bir hammadde özelliğindedir.
Bor minerallerinden üretilen yakıtlar, borlu motorlar, ileri seramik polimerik ****lik malzemeler havacılık ve uzay endüstrisinde geniş biçimde kullanım alanı bulmuştur.
BORAKS ESKİŞEHİR-KIRKA KOLOMANİT MUSTAFA KEMAL PAŞA
2-OLUŞUMU
Yeryüzündeki önemli borat yataklarının nasıl oluştuğuna gelince,yerbilimciler,bunların yer hareketlerinin sıkça göründüğü, gezegenimizi bir kabuk gibi saran levhaların birbiriyle sinir oluşturdukları levha sınırları boyunca yer aldıklarını ve günümüzden yaklaşık 24-25 milyon yıl öncesi(neojen) dönemde oluştuklarını saptamıştır.
Dünyanın en büyük borat yatakları,kimyasal çökelme sonucu gölsel ortamlarda meydana gelmiştir.Bunlar genellikle kil,kiltaşı,volkanik kül(tüfler),kireçtaşı ve benzer gölsel tortul tabakalarıyla arakatmanlı. Volkanik kül tabakalarının yer alması,bu borat yataklarının etkin volkanizmayla bağlantılı olarak oluştuklarının bir göstergesidir. Volkanik etkinlikle eşzamanlı oluşan sıcak su kaynakları ve hidrotermal çözeltiler,bor elementinin oluşması için en uygun ortamlardır. Örneğin,halen Güney Amerika’nın volkanik olarak etkin bölgelerindeki bazı sıcak su kaynaklarında borat çökelmesi olmaktadır. Ayrıca,ABD’de keşfedilen ilk boraks cevheri de yine volkanik olarak etkin bir bölge olan California eyaletindeki Clear Gölü yakınlarındaki sıcak su kaynaklarının oluşturduğu çamurlarda bulunmuştu. Bundan başka, 19.yüzyılın baslarında İtalya’nın Toskana bölgesinde keşfedilen boratlarının kökeninin de volkanik etkiyle olduğu saptanmıştır.Borat yataklarının kimyasal çökelme sonucu gölsel ortamlarda oluşabilmesi için,volkanik etkinliğin yanı sıra boratların birikim oluşturabilecekleri bir havza olması,ayrıca,bölgede kurak-yarı kurak bir iklimin hüküm sürmesi bir başka önemli koşuldur.Boratlar suda çözünebilir nitelikte olduğu için,bunların uzun süre(milyonlarca yıl)boyunca böyle bir tehlikeden korunabilmesi için üzerinin başka kayaç tabakaları tarafından örtülmesi gereklidir.Ne var ki günümüze kadar tespit edilen en yaşlı bor yataklarının en fazla 30 milyon yasında olması,bunlarının üzerinin başka kayaç tabakaları tarafından örtülmesinin yeterli olmadığının göstergesidir.
Borat oluşumlarına,gölsel ortamlar dışında, deniz ortamında oluşan tuz yatakları içinde de rastlanır. Ancak bu tür ortamlarda meydana gelen boratlar çoğunlukla ekonomik değere sahip değildir. Deniz ortamında oluşmuş olup ekonomik değeri olan borat yataklarına bugüne kadar yalnızca Doğu Avrupa’da rastlanmış.
Bor mineralleri,bundan başka, yeraltındaki magmanın yeryüzüne doğru yükselirken kristalleşmesi sonucunda da oluşabiliyor. Bu tür bir oluşum biçimi sırasında bor,kayacı oluşturan minerallerin kristal yapısına girmez; soğumakta olan magma kristalleşirken dışarı salınan suyla birlikte, oluşmakta olan sokulum kayacını terk eder.Bor minerallerinin bir başka oluşum biçimiyse magmanın yeraltından yükselirken sokulum yapması ve yüzeye yaklaşırken soğuması sırasında,çevredeki farklı kayaçların yüksek ısı ve basınçtan etkilenmesi ve değişimle birlikte bor elementinin oluşmasıdır. Bu tür yollarla oluşmuş bor madenleri Doğu Rusya’da ve Çin’de bulunmaktadır.
3-BORATLARIN GEÇMISI
Ekonomik değere sahip olan bor mineralleri,çok yönlü kullanımları açısından belki de dünyanın en ilginç minerallerindendir.Değişik yararları ve kulanım alanları,uygarlığın ilk günlerinden bu yana biliniyor. O dönemlerde yasayan gümüş ve altın kuyumcuları,akışkanlığı artırdığı için, özellikle boraks adlı bor minerallerinden yararlanıyorlarmış. Boraks,kimi özelliklerinin zaman içinde keşfiyle,seramiklerde sır malzemesi olarak,tedavi amaçlı(mikrop öldürücü) ve temizlik maddesi olarak kullanılmaya başlanmış.Günümüzde boraks,deterjan sanayiinin yanısıra yaygın olarak yüksek performanslı camların üretiminde de de kullanılmaktadır.
Boraksın ilk kez,yaklaşık 4000yıl önce, Babilliler tarafından kuyumculukta kullanıldığı tahmin ediliyor.Bunların, boraksı Uzakdoğu’dan getirttiklerine ilişkin bulgulara rastlanmıştır.O dönemlere ait yazılı kaynaklarda boraks minerali için "boorak","bayrach",ve "borar"gibi sözcüklerin kullanıldığı saptanmıştır.Bundan başka, günümüzde,kimi kaynaklarda "boraks" yerine kullanılan "tinkal" sözcüğüde Uzakdoğu anl..... gelen "tinkar" sözcüğüyle eş anlamlıdır. Yine Mısırlıların mumyalama işlerinde, tedavi amaçlı ve değişik ****lleri işlemede borakstan yararlandıkları,Eski Yunanlılarla Romalıların boraksı temizlik maddesi olarak kullandıkları tahmin ediliyor.Görüldüğü üzere,boraks değişik uygarlıklar tarafından farklı amaçlarla kullanılmıştır.O dönemlerde,boraks daha çok alkali göllerden elde ediliyor ve ticareti yapılıyormuş. Ancak boraksın kullanım alanlarına ilişkin ilk yazılı metne,762 yılında, Mekke,Medine ve Bağdat çevresindeki Arap yerleşimlerinde rastlanıyor.Boraks minerali, Çin’e bu tarihten kısa bir süre sonra girmiş. Avrupa’ysa, kimyaya ilişkin Arapça dilinde yazılan kaynakların çevrilmesi sonucu boraksla 12.-13. yüzyılda tanışmış. On beşinci yüzyıla geldiğinde,boraks ticareti Venediklilerin elindeydi ve 200 yıl kadar da onlar tarafından sürdürülecekti.O dönemin Venedikli tüccarları;boraksın nerelerden getirildiğini ve nasıl işlendiğini büyük bir sır olarak saklamışlardır. Ancak ham boraksın Tibet’in göllerinden elde edildiği ve torbalar içinde koyunlarla Himalayalar üzerinden Hindistan’a taşındığı biliniyor. On yedinci yüzyıla gelindiğindeyse Hollandalılar boraks ticaretini üstlenmiş, hatta işlenmesi konusunda önemli bilgi birikimine kavuşmuşlardır.1840 yılında,İtalya’nın Toskana bölgesindeki sıcak su kaynaklarında keşfedilen doğal borik asit (sassolit adlı bir bor minerali) on dokuzuncu yüzyılda Avrupa pazarlarının borik asit ve boraks gereksinimini büyük oranda karşılamıştır. On dokuzuncu yüzyılın sonlarına doğru dünyanın farklı bölgelerinde borat yatakları keşfedildi. Sanayideki hızlı gelişmelere paralel biçimde rafine bor ürünlerinin geliştirilmesinde ve bunların pek çok alandaki kullanımında önemli adımlar atıldı.
4-ÜLKEMİZDE BORATLARIN DÜNÜ BUGÜNÜ
Anadolu’daki bor cevherinin ilk olarak Romalılar tarafından keşfedildiği tahmin ediliyor.Büyük bir bor yatağının yer aldığı Eskişehir-Kırka yakınlarında Romalılara ait olduğu saptanan kalıntılar ve o dönemlerde bu bor yatağının yüzeyinden bor cevheri elde edildiğine dair izler bunun göstergesi.Ancak ülkemizde gerçek anlamda bor madenciliği 1861 yılında Balıkesir-Susurluk ilçesinin Sultançayırı bölgesindedir. Yabancı firma tarafından başlatılmış ve daha sonraki yıllarda da,Osmanlı Devleti’nin son yılları ile Cumhuriyetin çeyreğinde yabancı firmalar tarafından sürdürülmüştür. Ülkemizde doğal kaynaklarımızın tespitine yönelik bilimsel çalışmaların yapılması için 1935 yılında maden aramalarını yapmak üzere Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü(MTA), madencilik, enerji üretimi ve dağıtımını yapmak üzere de ETİBANK kuruldu. MTA,ekonomik değeri olan alanları ilgili bakanlık kanalıyla ETİBANK’a devretmeye,ETİBANK da bu kaynakları işletmekte görevlendirilmiş.1950 yılında Bigadiç’te 1954’de Mustafa Kemal Paşa bölgesinde ve 1956’da da Emet dolaylarında kolemanit yatakları,yine aynı dönemlerde,Kırka’daki boraks yatağı ortaya çıkarılmıştır.ETİBANK ilk kez 1958 yılında Emet’te bor madeni işletmeceligine adım atmış.1964 yılında Bandırma’da ilk rafine bor tesislerinin temeli atılmış.1960 lı yılların sonlarına doğru Kırka’daki bor yataklarını da devralan ETİBANK,1970 lerde Kırka’da bor rafine ürün üretim tesislerinin kurulması çalışmalarına başlamış.Böylece ülkemizde bor hammaddesi üretiminde ve dünya talebini karşılamada önemli bir ilerleme sağlanmış.Tüm bu gelişmelere karşın,ülkemizde bor cevherinin üretim ve ihracatı,1978 yılına kadar,büyük oranda yabancı ve yerli özel şirketlerin tekelinde kalmış.1978yılında ülkemizin bu açıdan dünya piyasasındaki gerçek değerine ulaştırılması ve borun ülke yararına işletmesi amacıyla,bor yatakları,2172 sayılı yasayla devletleştirildi.Böylece borla ilgili tüm etkinlikleri devlet adına ETİBANK üstlenmiş ve aynı zamanda dünyanın en büyük iki bor bileşikleri üreticilerinden biri konumuna geçmiş oldu.1983 yılında yürürlüğe giren 2840 sayılı yasayla ise bor madenlerinin devlet eliyle ETİBANK tarafından işletilmesi kesinlik kazandı. ETİBANK,bankacılık kısmının özelleştirilmesi nedeniyle 1998 yılında yeniden yapılandırıldı ve ETİ HOLDİNG A.Ş. adını aldı.
O zamanki adıyla ETİBANK,sahip olduğu bor rezervlerinin katma değerini ve dünya bor pazarındaki gelir payını artırmak için 1960’lı yıllardan itibaren önemli yatırımlara girişti.Bu çerçevede başlattığı yatırım faaliyetlerini yoğun bir biçimde sürdürerek bugün ham borda yıllık 1.800.000 ton,rafine bordaysa 717.000 tonluk kurulu kapasiteye ulaştı.Bu yıl içerisinde tamamlanacak olan 100.000 tonluk rafine bor tesisiyle etüt ve planlama aşamasında olan yatırımlarla birlikte,rafine bor üretimi kapasitesinin 1.200.000ton/yıl’a çıkarılması hedefleniyor.Bor madenlerinin ve rafinasyon tesislerinin işletilmesini Eti Holding’in bağlı ortaklarından Eti Bor A.Ş. yürütüyor.Bor madenlerinin bulunduğu yerlerde Eti Bor’a bağlı bor işletmeleri yer almaktadır.Ham ve rafine bor ürünlerinin üretildiği bu işletmeler Bandırma (Balıkesir) , Kırka (Eskişeir), Emet (kütahya) , Bigadiç (Balıkesir) ve Kestelek (Bursa) bor işletmeleri.
Bugün Eti Holding, dünyada yılda yaklaşik1.5 milyon ton olan B2O3 bazındaki bor üretiminin%32’sini gerçekleştiriyor. Eti Holding ile birlikte bir başka ABD firması, dünyadaki bor gereksiniminin%70’ini karşılamaktadır.
5-BOR ELEMENTİNİN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ
Özellik Değeri
Atom ağırlığı 10.811+0.005 veya 0.007
Ergime noktası 2190+20 0C
Kaynama noktası 3660 0C
Isıl genleşme katsayısı 5x106-7x106
(25-1050 0C arası, 1 0C için)
Knoop sertliği 2100-2580 HK
Mohs sertliği (elmas-15) 11
Vickers sertliği 5000 HV
ATOM NUMARASI: 5
ATOM KÜTLESİ:10,81
ERİME SICAKLIĞI: ~2300 oC
KAYNAMA SICAKLIĞI: 2550 oC
ÖZGÜL KÜTLESİ:2,34 g/cm3
YÜKSELTGENME DERECESİ: +3
ELEKTRON BİÇİMLENMESİ: 1s22s22p1
İZOTOPLARI ( KÜTLE SAYISI): 8,10,11,12
KARARLI İZOTOPLARI (KÜTLE SAYISI): 10,11
DOĞAL BOR: 10B: %18,8, 11B:%81,2
Bor, 1808 yılında Gay-Lussac, Thenard ve Davy tarafından aynı anda bulundu. Kahverengimsi-siyah,biçimsiz bir toz görünümü vardır. Son derece serttir. Bilinen hiçbir çözücüde çözünmez. Elektrik iletkenliği, sıcaklıkla aşırı ölçüde artar.
Dönemsel sınıflandırmanın üçüncü kolonunda ****l olmayan tek element bordur. Kimyasal özellikleri bakımından karbon, silisyum, ya da alüminyum gibi kimi ****llere benzer.A****ller arasında en elektropozitif olanıdır. Sıcakta hemen hemen öteki tüm elementlerle birleşir. Havada yeşil bir alevle yanarak borik anhidridi (B2O3) verir. Kükürt ,azot, karbon, ve halojenlerle birleşir. ****llerin çoğunluğuyla borürleri oluşturur. Özellikle iyi bir indirgendir; tüm a****l oksitler ile ****l oksitlerin büyük bölümünü indirger.
Bor,doğada çoğunlukla borat biçiminde bulunur.önemli cevherleri arasında boraks (Na2B4O7, 10H2O), kernit (Na2B4O7, 4H2O)ve kolematit (Ca2B6O11, 5H2O) sayılabilir. Cevher, 90oC dolayında sülfürik asitle tepkimeye girerse, borik asit elde edilir.
Bileşiklerinin kararlılığı ve kendisinin de yüksek bileşme eğiliminden dolayı, borun elde edilmesi çok zordur. Moissan, kızıl derece sıcaklıkta borik anhidridi magnezyumla indirgeyerek bor elde etmeyi başarmıştı. Ancak bor, 1300oC’ta, bor bromürün (BBr3)tantal filamanı üzerinde hidrojenle indirgenmesinden de elde edilebilir. Ayrıca KBF4’ün elektrikle ayrıştırılması da yüksek aralıkta bor verir.
BOR BİLEŞİKLERİ
Bor kimyası, ortak değerlerlikli bileşiklerin kimyasıdır. Çok sayıda bor bileşiği, elektron eksikliği gösterir; çünkü bor atomunun çevresinde bilinen elektron sekizlisi oluşmaz. Giderek bu atom elektron alıcı bir eğilim gösterir. Bileşikleri, Lewis’e göre asit niteliği taşır.
****l borürler:
****l borürler boşlukta, çok yüksek sıcaklıkta elementlerin doğrudan bileşmesi ya da bir karbon borür (B4C) ve karbon karışımının bir ****l oksitle tepkimesinden elde edilir. Sert, kaynama noktaları yüksek, iyi bir iletkendirler.özellikleri bakımından ****llerin ara durum nitrür ve karbürlerine benzer.
Bor hidrürler:
Hidroklorik asitle tepkimeye sokulan magnezyum borür, Stock’un elde ettiği gibi (1914), boranları içeren bir gaz karışımı açığa çıkarır. Bununla birlikte BH3 monomeri elde edilememiştir. Elektron eksikliği gösteren bu bileşiklerin kimyasal ve yapısal özellikleri sürekli ilgi uyandırmıştır.
Bor halojenürleri:
Bor, ortak değerlikli trihalojenürleri oluşturur. Bir gaz olan bor fluorürü elde etmek için borik anhidrit (B2O3), fluorin ve derişik sülfürik asit karışımının ısıtılması yeterlidir. Karbon ve klor, bor anhidride aynı anda etki ettirilerek sıvı bor klorür (BCl3) üretilir. Bor halojenürleri nemli ortamda çok çabuk hidrolize uğrar. Bunlar Lewis asitleridir. O, N, S ya da P elementlerini içeren verici gruplarını, BF3ile eşkonum bileşikleri oluşturma eğilimi, bu bor bileşiğinin, organik kimyada katolizör olarak kullanılmasına neden olmuştur. Bu alanda AlCl3 formüllü alüminyum benzer bir rol oynar. Fluorun, bor atomu üzerinde geri dönüşümlü eşkonumu, bu molekülü kararlılaştırır; bu molekülde alkol, aldehit ve ketonlarla katılma bileşikleri verir.
Bor nitrür:
Bor nitrür, bor triklarürün amonyağa etkimesinden elde edilir. Amonyağın, azot ve hidrojen biçiminde ayrışmasını sağlamak için, işlem çok yüksek sıcaklıklarda (1600oC’ın üstünde) yapılır.karbon gibi bor nitrürün de iki kristal biçimi vardır. Kübik olan biricisi elmasa benzer. Bor nitrür 70000 atmosfer basınç altında, 1650 oC’ın üzerindeki sıcaklıklara değin ısıtılırsa, elmasa yakın sertlikte Borazan elde edilir. İkincisinin grafikte benzer altıgen bir yapısı vardır. Bu madde yüksek sıcaklıkta grafit kalıplarda sıkıştırılarak erimiş cam ve ****llerle ıslanmayan bir gereç üretilir. Kimyasal eylemsizliğinden dolayı cam kalıplarında ve çeşitli potalarda 1600oC’a kadar dayanıklı iç kaplama maddesi olarak kullanılır.
Bor karbür:
Borik anhidridin elektrik arkında karbonla indirgenmesiyle elde edilen bor karbür (B4C), aşırı ölçüde sert ve karmaşık yapılı bir maddedir.
Bor oksitleri:
Bor oksit(B2O3), borik asidin suyu giderilerek elde edilir. Camsı, nem tutucu bir maddedir. Al2O3’tendaha asit olmasına karşın, onun gibi, ****l ve a****l oksitleriyle bileşebilen anfoter bir oksittir. Nitekim CuO + B2O3 Cu(BO2)2 tepkimesi bakır ****borat; B2O3 + P2O5 2BPO4 tepkimesi de bor fosfatı verir.
BOR MİNERALLERİ
Bor, doğada serbest olarak bulunmaz. Bor elementi, doğada değişik oranlarda bor oksit (B2O3) ile 150'den fazla mineralin yapısı içinde yer almasına rağmen; ekonomik anlamda bor mineralleri kalsiyum, sodyum ve magnezyum elementleri ile hidrat bileşikleri halinde teşekkül etmiş olarak bulunur. Bor minerallerinden ticari değere sahip olanları; tinkal, kolemanit, üleksit, probertit, borasit, szyabelit, hidroborasit ve kernit'tir .Bor madenleri, topraktan çıkarıldıktan (tüvenan cevher), sonra kırma, eleme, yıkama ve öğütme işlemlerini müteakip, ilgili sanayilerin kullanımına hazır hale gelebilmektedir.
Ekonomik boyutlardaki bor yatakları, borun oksijen ile bağlanmış bileşikleri halinde daha çok Türkiye, ABD, Arjantin, Rusya, Kazakistan, Çin, Bolivya, Peru ve Şili'nin kurak, volkanik ve hidrotermal aktivitesi olan bazı bölgelerinde bulunmaktadır. Bor minerallerinin içeriğindeki yüzde B2O3 dağılımı farklı olduğundan, ekonomik olarak kullanılabilecek cevherlerin %100 B2O3 eşdeğerleri verilmiştir.
Ülkemizde işletilmekte olan başlıca bor minerallerinden TİNKAL Eskişehir Kırka, KOLEMANİT Kütahya Emet, Balıkesir Bigadiç ve Bursa Kestelek, ÜLEKSİT ise Balıkesir Bigadiç’de bulunmaktadır.
TÜRKİYE BOR REZERVİ
YATAK REZERV
Bigadiç 935
Emet 545
Kestelek 7
Kırka 520
TOPLAM 2007
Şimdiye kadar yapılan arama sonuçlarına göre, % 100 B2O3 bazında, ülkemizin dünya toplam bor rezervlerindeki payı % 63, dünyada en büyük üretici durumundaki US Borax'ın kontrolü altındaki bor rezervlerinin (ABD ve Arjantin'deki rezervler) payı ise % 11 civarındadır. Bu veriler, Türkiye'nin dünyanın en büyük bor kaynaklarına sahip olduğunu açıkça göstermektedir. Belirtilen bu değerler 10-15 yıl öncesine ait verilerdir.
Konu ile ilgili uzmanlar Eti Holding'in imtiyazı altındaki sahalarda yapılacak yeni arama çalışmalarıyla ülkemiz rezervlerinin en az iki katına çıkacağını belirtmektedirler.
Rezerv ömürlerine baktığımızda durum çok daha çarpıcıdır. Görünür ekonomik rezerv bazında, dünya tüketimini tek başına karşılama süresi yönüyle ülkemizin bor yatakları şu anda, US Borax kontrolündeki rezervlerin yaklaşık 7 katı olup, analistlere göre son yıllardaki tüketim artış hızı da dikkate alındığında 80 yıl sonra, ülkemiz yataklarının, dünyada tek bor kaynağı olma olasılığı çok yüksektir.
DÜNYA BOR REZERVİ ÜLKELERE GÖRE ve DÜNYA TÜKETİMİNİ TEK BAŞINA KARŞILAMA KAPASİTELERİNE GÖRE ÖMÜRLERİ
ÜLKE Rezerv (bin Ton) Rezerv Ömrü (Yıl)
Türkiye 644.000 240
A. B. Devletleri 105.000 33
Rusya 140.000 16
Çin Halk Cumhuriyeti 36.000 17
Şili 41.000 5
Bolivya 19.000 3
Peru 22.000 3
Arjantin 9.000 1
Sırbistan 3.000 2
TOPLAM 1.019.000 317
Bor ve bor ürünleri ile ilgili olarak bugün için dünyada bir rezerv sorunu bulunmamaktadır. Bu sebeple, büyük rezervlere sahip olmak kendi başına bir anlam ifade etmemektedir. Bu rezervden sağlanacak faydanın en üst seviyeye çıkarılabilmesinin şartlarını oluşturmak çok daha önem kazanmaktadır.
Ülkemiz rezervlerinin ağırlıklı olarak kolemanitten oluştuğu bilinmektedir. Ülkemizde toplam 1,8 milyar ton dolayında bulunan kolemanite karşılık diğer ülkelerdeki toplam kolemanit rezervi miktarı ise 100 milyon ton civarındadır. Bu değer, üretimde kolemanit kullanımının daha ekonomik ve zorunlu olacağı öngörülen sanayi alanlarında, ileride ortaya çıkacak olan büyük avantajımızı da bu günden ortaya koymaktadır.
BORUN TEKNOLOJİDEKİ KULLANIM ALANLARI
1.CAM VE SERAMİK SANAYİNDE
a)CAM ELYAFI YAPIMINDA BOR ÜRÜNLERİ
Ergimiş cama % 7 bor oksit verecek şekilde bor pentahidrat veya üleksit-probertit katılmaktadır. Maliyetine bağlı olarak sulu veya susuz tipleri kullanmakta, bazan borik asitten yararlanılmaktadır. Kullanılan bor oksitin % 24'ü A.B.D.'de, % 14'ü B.Avrupa'da yalıtıcı cam elyafı imalinde tüketilmektedir. İstenen yalıtkanlık derecesine göre çeşitli spesifikasyonlar tanımlanır. Binalarda asbestin yerine ısı ve ses yalıtımında kullanılmaktadır.
Cam Elyafları, kullanıldığı malzemelerde sertlik ve dayanıklılık kazandırmakta, ayrıca malzemeninde hafif olmasını sağlamaktadır.Bu nedenle plastiklerde, lastiklerde, sinai elyaflarda, otomotiv, uçak ve diğer sanayi sektörlerinde çelik ve diğer ****llerin yerine, spor malzemelerinde kullanılmaktadır. İngiltere'de oto başına 70-75 kg cam yünü tüketilmektedir. Bu gibi ürünlerde rafine kolemanit tercih edilmektedir.
Fiberoptik sanayiinde,liflere %6 borik asit ihtiva etmektedir. Philips'in Hollanda'daki fabrikasında bu lifler üretilmektedir.Optik cam elyafi ışık fotonlarının etkin biçimde transferlerini sağladığından günümüzde telekomünikasyonda tercih edilmekte olup kablo yerine kullanılmaktadır. Örneğin, Ankara-Çankaya ilçesinde Türk Telekom tarafından kullanılmıştır.
b)BORCAM YAPIMINDA
Camın ısıya dayanımının artması ve cam imalatı sırasında çabuk ergimesini ve devitrifikasyonun önlenmesini sağlayan bor,aynı zamanda camın yansıtma, kırma, parlama gibi özelliklerini de artırmaktadır. Bor camı asite ve çizilmeye karşı korur. Cam eriyiğinin % 0,5 ile % 0.23'ü bor oksitten oluşmaktadır. Ateşe dayanıklı olan Pyrex camlarda %13,5 B2O3 vardır.
Genellikle cama boraks, kolemanit, borik asit halinde karma olarak ilave edilerek bor cam elde edilir. Otolar, fırınlar, çamaşır makinası, vb makinalarda bu tür camlar tercih edilir. ABD'de bu tür cam imal eden 100'e yakın firma vardır.
c)EMAYE ve SERAMİK SIRI YAPIMINDA
Emayelerin vizkozitesini ve doygunlaşma ısısını azaltan borik oksit %20'ye kadar kullanılmaktadır. Sulu boraks ve bazı hallerde borik asit veya susuz boraks da kullanılır. Mutfak aletleri, banyolar, kimya sanayii teçhizatı, su tankları, silahlar, vb alanlarda da emaye kaplama kullanılır.
Seramiğin çizilmeye karşı dayanıklı kılan bor %3-24 oranında kolemanit halinde sırlara katılmaktadır. Avrupanın en önde gelen seramik üreticisi olan Türkiye seramiklerinde,İngiltere, İtalya ve İspanya'da kaolenden mamul eşyaları sırla kaplanır. Tuğlalara da bu sırdan sürülmektedir.
2.YANGIN ÖNLEYİCİ MADDELER
Bor kendisinin oksit olması, ergime ısısının 2300 oC olması nedeniyle yanmaya karşı oldukça dayanıklıdır. Bu özelliğinden dolayı yanmayı önleyici madde olarak kullanılır veya bu özellikteki maddelerin içerisine değişik oranlarda katılır.
Özellikle, çinko borat, boraks, amonyum florborat ürünleri olan yangın önleyiciler antimuan trioksit ile birlikte kullanılmakta olup dumanın emilme hızını uzattığı, kor halindeki ateşi çabuk bastırdığı için daha üstün bir mamuldür. Ancak maliyetleri,(Alümina trihidrat, magnezyum hidroksit) bileşimli olan yangın önleyicilere nazaran daha yüksektir.
Önemli imalatçılar:
Alleid Corp.
Morcus Hook Cabot Corp.
Harshaw Chemical Corp.
3.SABUN ve DETERJAN SANAYİ
Temizleyici maddeler klorinli veya peroksitli bileşiklerdir. Deterjanların ağırlığının % 20-25'i sodyum perborattır. En önemli rakip mallar sodyum hidroksit,sodyum hipoklorit ve hidrojen peroksittir. Bulaşıktan çok çamaşırda tercih edilmektedir. Perborat ürününün % 90'i deterjan imalatında kullanılmaktadır.
Ancak bilinçsiz ve aşırı deterjan kullanımı nedeniyle, atık suların içerisindeki bor oranı yükseldiğinden çevre kirlenmesine sebep olmakta ve günümüzde bu konuda yoğun tartışmalar yapılmaktadır.
Özellikle balıklarda MANKAFA hastalığı olarak bilinen bir hastalığın bordan kaynaklandığı bilinmektedir.
4.****LURJİ SANAYİ
Kolemanit ve borik asit en çok kullanılan ürünlerdir. Çelik alaşımda kullanılan bor bileşiği ferroboron veya sulandırılmış bor alaşımıdır. Ferroboron borat konsantresinin alüminotermik redüklenmesi ile elde edilir. Yüksek borlu (% 5) çelikler nükleer reaktörlerde nötron emilmesini sağlayan önemli bir alaşımdır. Borlu çelikler enerji tasarrufu sağlar. Yeni geliştirilen bazı borlu çelikler mekanik basınca karşı dayanımları nedeniyle soğuk çekme, inşaat, tarım makinaları, vinçler, yaylar, grayder bıçakları, vites dişlileri gibi yerlerde tercih edilen çelik türleridir. Alüminyum izabesinde titanyum ile birlikte borlu bileşikler kullanılır.
Diğer bir kullanım alanıda çelik yapımında florit yerine kolemanit veya üleksittin kullanılmasıdır.
Elektro kaplama sanayinde, kaplama banyosuna borik asit veya serbest florborat ilave edilir.
Demir, bor, karbon ve silikon ile yapılan deneysel camsı ****l üretimlerinde başarılı olunmuştur. Transformatörlerdeki enerji kaybını 1/3'e indiren bu ****ller gelecekte hızlı bir gelişme göstermektedir.
5.TARIM SEKTÖRÜ
Bor tarımda gübre, herbisit, pestisit ve algisit dallarinda kullanılmaktadır. Herbisitler bitkiye kritik bir miktardan fazla verildiği zaman toksik etki gösterir. Ayrıca sulu bakır ****borat, kereste ve diğer selülozik maddelerde fungisit olarak işlev görmektedir. Bitkinin beslenmesi için az miktarda bor'a ihtiyaç vardır. Bitkilerde şekerin hücre zarından geçişini kolaylaştırdığı için büyümede etkilidir.
Topraklarında bor oranı düşük olan ülkelerde gübrelere katkı maddesi olarak toprağa %1-3 oranında bor verecek şekilde kullanılmaktadır. Bor oranı yüksek olan topraklarda ise verim düşürücü etkisi olmaktadır.
Yeni imal edilen, keresteyi böceklerden korumak için borik asit veya boraks pentahidrat banyosu kullanılmaktadır. Dizel ve uçak yakıtlarında gelişen fungilerin önlenmesi için borik asit esteri kullanılmaktadır.
Karınca ve hamam böceği için de etkili bir öldürücüdür.
6.NÜKLEER SANAYİ
Tüketim miktari yönünden önemli olmamasına rağmen teknolojik ilerleme açısından büyük önemi olan bir kullanım alanıdır.
Bor mineral ve bileşikleri 10B ve 11B izotoplarını içerirler. B'un nötron emme gücü çok yüksektir. Bor izotopları nükleer reaksiyon sırasında denetim kurulmasına olanak verdiği gibi, dimetil eter, elementer bor, zenginleştirilmiş bor oksit veya asit veya ferroboron haline dönüştürüldüğünde nükleer reaktörün kontrol çubuklarının yapımında da kullanılır. Bu çubuklar % 2 bor içeren çelik/alüminyum alaşımlarıdır. 10B nükleer reaktörlerde koruyucu kabuk olarak işe yaramaktadır.
Bor karpitler Phenix reaktörlerinde koruyucu kabuk olarakta kullanılmaktadır. Bor 304 adı verilen yeni bir paslanmaz çelik atık nükleer yakıtı taşırken, içine konulduğu kapların yapımında kullanılır. Nükleer sanayiinde borun en yakın rakibi gadolinyum ve samaryumdur.
Kaliforniya üniversitesi'ndeki 11B araştırmalarda 11B'in proton fizyonlanması sırasında radyoaktivitesiz enerji açığa çıkmıştır. Böylece temiz nükleer enerji elde edilmektedir.
7.DİĞER KULLANIM ALANLARI
Borun diğer alanlardaki kullanımlarının giderek gelişeceği yönünde genel bir eğilim olduğu herkes tarafından kabul edilmektedir.
Diğer bazı kullanım alanları aşağıdadır:
-Oto antifirizlerinde kullanılan boraks demirli ****llerin eriyikte korozyona uğramasını önlemektedir.
-Borun katalizör olarak kullanımı oldukça yaygındır. Hidrokarbonların havadan oksitlenmesindeki katalizör borik asittir.
-Bor triflorür (BF3), gaz halinde asitik bir katalisttir. Alkol, asit ve ketonların sudan arındırılmasında, halojenasyonda, aromatik hidrokarbonların sülfürden kurtarılmasında, karbon monoksitin katıldığı reaksiyonlarda, polyesterin boyanmasında, kullanılır.
-TiB2 , ZrB2 gibi ****l boritler jet motoru parçaları, roket motoru parçaları, elektrik kontaktörleri, kesici aletler yapımında kullanılır.
-Silikonborid (SiB), oksitlenmeye karşı çok dirençli, ısıya karşı aşırı dayanımı ve kolay işlenebilir olduğundan bor nitritle bor karpidin kullanılamadığı oksijenli ortamlarda refrakter olarak kullanılır.
-Lantanyum ve Seryum hekzaboritler katot yapımında; Lantanyum borid elektron mikroskobun termiyonik katotuna elverişlidir ve elektron ışınımında istikrarlıdır.
-Jet ve roket motorlarının iç parçalarında, askeri zırhlı teçhizatta seramik zırh olarak kullanılır.
- Bornitrit yüksek ısıda elektrik ve ısı izolasyonunun sağlanması için kullanılır. Heksagonal bor nitrit 3500 oC ısıya dayanır, ıslanmaz, diyaelektrik sabiti Al'un 4 katıdır.
-Kübik bor nitrit elmastan sonraki en sert maddedir ve 1370 oC'ye kadar duraylıdır. Kesici aletlerde kullanılır. Amborit çok hızlı dönen makina parçalarında tercih edilir.
-(APBN) Anisotropik pirolitik bor nitrik mikrodalga lambalarında kullanılır.
-Borlu elyaf kompositleri tekniğin en son harikaları olarak kabul edilir. Ti, Al ve Mg'un bor lifleri ile güçlendirilmeleri sonucunda elde edilen komposit mm2'de 360 kg'lik basınca dayanır. Karbon lifli kompositden daha pahalıdır. Ti ve Tungsten tel üzerine bor buharı deposite edilerek elde edilen bu liflerin fiyatı 400-570 USD/kg olup, F-16 savas uçağında % 2,1 oranında, F-18'de % 10 kadar ve uzay araçlarında kullanılır.
-Lazer hücumunda ısıyı belirli bir noktadan uzaklaştırdığı için askeri amaçla kullanılır.
-Talk pudrasında, bebe pudrasında, traş pudrasında borik asit % 5-10 arasında antiseptik olarak tüketilir.Kozmetik ve ilaç sanayiinde bor bileşikleri yaygın olarak kullanılmaktadır.
-Na-borohidrit jet, bomba uçaklarının yakıtlarında redükleyici eleman olarak kullanılır.
-B10 H14'in Lewis bazı içinde asetilen ile reaksiyona girmesi ile üretilen karboranlar olan N-hekzil karboran'a geleceğin jet yakıtı gözü ile bakılmaktadır.
-Na2SO4, su ve boraks dekahidrattan oluşan bir bileşik oda döşemesindeki malzemeye entegre edilip, gündüz saatlerinde pencereden giren güneş enerjisini absorbe ederek, geceleyin soğumaya başlayınca bu enerjiyi açığa çıkararak odayı kendiliğinden ısıtmaktadır.
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
1-BOR NEDİR…………………………………………………………………………. 2
2-OLUŞUMU…………………………………………………………………………… 2
3-BORATLARIN GEÇMİSİ........................................... ............................... 3
4-ÜLKEMİZDE BORATLARIN DÜNÜ BUGÜNÜ........................................ 4
5-BOR ELEMENTİNİN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ....................................... 5
6-ÖNEMLİ BOR MİNERALLERİ 6
7-TİCARİ BOR MİNERALLERİ....................................... ............................ 7
8-BOR CEVHERİ VE RAFİNE BOR ÜRÜNLERİNİN
KULLANIM ALANLARI.......................................... ................................. 8
9-ÇOK ULUSLU ŞİRKETLERİN BOR POLİTİKALARI VE
TÜRKİYE BOR MADENİNE BAKIŞI............................................ ........... 12
10- BOR ARAMALARINDA JEOFİZİK.JEOFİZİK UYGULAMALARININ YERİ
VE ÖNEMİ 15
11-DÜNYA BOR REZERVLERİ........................................ .......................... 18
12-TÜRKİYE’DEKİ MEVCUT DURUM............................................. ........... 23
13-TÜRKİYE REZERVİ........................................... .................................... 24
14-TÜRKİYENİN BOR POLİTİKASI........................................ .................... 25
15-MADEN KURULUNUN GÖRÜŞLERİ......................................... ........... 26
16- KAYNAKLAR......................................... ............................................... 27
17-MADEN KOMİSYONUNDAN BOR RAPORUNA KATKI KOYANLAR 28
1- BOR NEDİR:
Bor periyodik tablonun beşinci elementidir. Kütle numaraları 10ve 11 olan iki kararlı
(B10 ve B11) izotoptan oluşur element olarak yer kabuğunda %0.001, deniz suyunda ise 2.5 ppm düzeyindedir.
Doğada serbest olarak bulunmaz, bor bileşikleri şeklinde bulunur. Bilinen 150 civarında bor bileşiği mevcuttur.(Sayfa 6 önemli bor mineralleri)
Bor element olarak elektron eksiği olan ve tek ****l olmayan bir elementtir. Bu özelliği nedeniyle oksijene büyük afinite gösterdiğinden bilinen bor bileşikleri güçlü kovalent bor-oksijen bağları oluşturmaktadır. Bor elementinin bu özelliği nedeniyle bor bileşikleri, sanayiinin her dalında binlerce kullanım alanı bulunmuş, yeni buluşlarla sıfır emisyonlu ve çevre dostu bir yakıt olarak petrol ve kömür yerine ikame edilmeye başlanmış, ekonomik değeri yüksek endüstriyel bir hammaddedir. Füzelerde, uçaklarda, uzay mekiklerinde, gemilerde, askeri uçak ve helikopterlerinde, otomobillerde yakıt olarak kullanılmaktadır.
Bor elementinin B10 ve B11 izotopu tek hafif elementtir. B10 izotopu geniş ara kesiti ile mükemmel bir absorblayıcı ( nötron emici) özelliği göstermektedir. Bu özelliği nedeniyle atom reaktörlerinin soğutma sularında nötron tutucu olarak kuIlanılmaktadır.
Ergime noktası 2190+20 °C, kaynama noktası 3660°C,Mohs sertliği 11, ısıl genleşme katsayısı 5x106-7x106, knoop sertliği 2100-2580 Hk.
Bor alaşım ve bileşik yaptığı elementlerin sertliğini ve direncini artırır, ergime sıcaklığını düşürür, iletim kapasitesini artırır. Bu özellikleri nedeniyle elektronik, elektromekanik ve ****l alaşım sanayilerinde, uzay ve havacılık sanayinin, elektronik sanayinin vazgeçilmez ve yerine ikame edilmez, bir hammadde özelliğindedir.
Bor minerallerinden üretilen yakıtlar, borlu motorlar, ileri seramik polimerik ****lik malzemeler havacılık ve uzay endüstrisinde geniş biçimde kullanım alanı bulmuştur.
BORAKS ESKİŞEHİR-KIRKA KOLOMANİT MUSTAFA KEMAL PAŞA
2-OLUŞUMU
Yeryüzündeki önemli borat yataklarının nasıl oluştuğuna gelince,yerbilimciler,bunların yer hareketlerinin sıkça göründüğü, gezegenimizi bir kabuk gibi saran levhaların birbiriyle sinir oluşturdukları levha sınırları boyunca yer aldıklarını ve günümüzden yaklaşık 24-25 milyon yıl öncesi(neojen) dönemde oluştuklarını saptamıştır.
Dünyanın en büyük borat yatakları,kimyasal çökelme sonucu gölsel ortamlarda meydana gelmiştir.Bunlar genellikle kil,kiltaşı,volkanik kül(tüfler),kireçtaşı ve benzer gölsel tortul tabakalarıyla arakatmanlı. Volkanik kül tabakalarının yer alması,bu borat yataklarının etkin volkanizmayla bağlantılı olarak oluştuklarının bir göstergesidir. Volkanik etkinlikle eşzamanlı oluşan sıcak su kaynakları ve hidrotermal çözeltiler,bor elementinin oluşması için en uygun ortamlardır. Örneğin,halen Güney Amerika’nın volkanik olarak etkin bölgelerindeki bazı sıcak su kaynaklarında borat çökelmesi olmaktadır. Ayrıca,ABD’de keşfedilen ilk boraks cevheri de yine volkanik olarak etkin bir bölge olan California eyaletindeki Clear Gölü yakınlarındaki sıcak su kaynaklarının oluşturduğu çamurlarda bulunmuştu. Bundan başka, 19.yüzyılın baslarında İtalya’nın Toskana bölgesinde keşfedilen boratlarının kökeninin de volkanik etkiyle olduğu saptanmıştır.Borat yataklarının kimyasal çökelme sonucu gölsel ortamlarda oluşabilmesi için,volkanik etkinliğin yanı sıra boratların birikim oluşturabilecekleri bir havza olması,ayrıca,bölgede kurak-yarı kurak bir iklimin hüküm sürmesi bir başka önemli koşuldur.Boratlar suda çözünebilir nitelikte olduğu için,bunların uzun süre(milyonlarca yıl)boyunca böyle bir tehlikeden korunabilmesi için üzerinin başka kayaç tabakaları tarafından örtülmesi gereklidir.Ne var ki günümüze kadar tespit edilen en yaşlı bor yataklarının en fazla 30 milyon yasında olması,bunlarının üzerinin başka kayaç tabakaları tarafından örtülmesinin yeterli olmadığının göstergesidir.
Borat oluşumlarına,gölsel ortamlar dışında, deniz ortamında oluşan tuz yatakları içinde de rastlanır. Ancak bu tür ortamlarda meydana gelen boratlar çoğunlukla ekonomik değere sahip değildir. Deniz ortamında oluşmuş olup ekonomik değeri olan borat yataklarına bugüne kadar yalnızca Doğu Avrupa’da rastlanmış.
Bor mineralleri,bundan başka, yeraltındaki magmanın yeryüzüne doğru yükselirken kristalleşmesi sonucunda da oluşabiliyor. Bu tür bir oluşum biçimi sırasında bor,kayacı oluşturan minerallerin kristal yapısına girmez; soğumakta olan magma kristalleşirken dışarı salınan suyla birlikte, oluşmakta olan sokulum kayacını terk eder.Bor minerallerinin bir başka oluşum biçimiyse magmanın yeraltından yükselirken sokulum yapması ve yüzeye yaklaşırken soğuması sırasında,çevredeki farklı kayaçların yüksek ısı ve basınçtan etkilenmesi ve değişimle birlikte bor elementinin oluşmasıdır. Bu tür yollarla oluşmuş bor madenleri Doğu Rusya’da ve Çin’de bulunmaktadır.
3-BORATLARIN GEÇMISI
Ekonomik değere sahip olan bor mineralleri,çok yönlü kullanımları açısından belki de dünyanın en ilginç minerallerindendir.Değişik yararları ve kulanım alanları,uygarlığın ilk günlerinden bu yana biliniyor. O dönemlerde yasayan gümüş ve altın kuyumcuları,akışkanlığı artırdığı için, özellikle boraks adlı bor minerallerinden yararlanıyorlarmış. Boraks,kimi özelliklerinin zaman içinde keşfiyle,seramiklerde sır malzemesi olarak,tedavi amaçlı(mikrop öldürücü) ve temizlik maddesi olarak kullanılmaya başlanmış.Günümüzde boraks,deterjan sanayiinin yanısıra yaygın olarak yüksek performanslı camların üretiminde de de kullanılmaktadır.
Boraksın ilk kez,yaklaşık 4000yıl önce, Babilliler tarafından kuyumculukta kullanıldığı tahmin ediliyor.Bunların, boraksı Uzakdoğu’dan getirttiklerine ilişkin bulgulara rastlanmıştır.O dönemlere ait yazılı kaynaklarda boraks minerali için "boorak","bayrach",ve "borar"gibi sözcüklerin kullanıldığı saptanmıştır.Bundan başka, günümüzde,kimi kaynaklarda "boraks" yerine kullanılan "tinkal" sözcüğüde Uzakdoğu anl..... gelen "tinkar" sözcüğüyle eş anlamlıdır. Yine Mısırlıların mumyalama işlerinde, tedavi amaçlı ve değişik ****lleri işlemede borakstan yararlandıkları,Eski Yunanlılarla Romalıların boraksı temizlik maddesi olarak kullandıkları tahmin ediliyor.Görüldüğü üzere,boraks değişik uygarlıklar tarafından farklı amaçlarla kullanılmıştır.O dönemlerde,boraks daha çok alkali göllerden elde ediliyor ve ticareti yapılıyormuş. Ancak boraksın kullanım alanlarına ilişkin ilk yazılı metne,762 yılında, Mekke,Medine ve Bağdat çevresindeki Arap yerleşimlerinde rastlanıyor.Boraks minerali, Çin’e bu tarihten kısa bir süre sonra girmiş. Avrupa’ysa, kimyaya ilişkin Arapça dilinde yazılan kaynakların çevrilmesi sonucu boraksla 12.-13. yüzyılda tanışmış. On beşinci yüzyıla geldiğinde,boraks ticareti Venediklilerin elindeydi ve 200 yıl kadar da onlar tarafından sürdürülecekti.O dönemin Venedikli tüccarları;boraksın nerelerden getirildiğini ve nasıl işlendiğini büyük bir sır olarak saklamışlardır. Ancak ham boraksın Tibet’in göllerinden elde edildiği ve torbalar içinde koyunlarla Himalayalar üzerinden Hindistan’a taşındığı biliniyor. On yedinci yüzyıla gelindiğindeyse Hollandalılar boraks ticaretini üstlenmiş, hatta işlenmesi konusunda önemli bilgi birikimine kavuşmuşlardır.1840 yılında,İtalya’nın Toskana bölgesindeki sıcak su kaynaklarında keşfedilen doğal borik asit (sassolit adlı bir bor minerali) on dokuzuncu yüzyılda Avrupa pazarlarının borik asit ve boraks gereksinimini büyük oranda karşılamıştır. On dokuzuncu yüzyılın sonlarına doğru dünyanın farklı bölgelerinde borat yatakları keşfedildi. Sanayideki hızlı gelişmelere paralel biçimde rafine bor ürünlerinin geliştirilmesinde ve bunların pek çok alandaki kullanımında önemli adımlar atıldı.
4-ÜLKEMİZDE BORATLARIN DÜNÜ BUGÜNÜ
Anadolu’daki bor cevherinin ilk olarak Romalılar tarafından keşfedildiği tahmin ediliyor.Büyük bir bor yatağının yer aldığı Eskişehir-Kırka yakınlarında Romalılara ait olduğu saptanan kalıntılar ve o dönemlerde bu bor yatağının yüzeyinden bor cevheri elde edildiğine dair izler bunun göstergesi.Ancak ülkemizde gerçek anlamda bor madenciliği 1861 yılında Balıkesir-Susurluk ilçesinin Sultançayırı bölgesindedir. Yabancı firma tarafından başlatılmış ve daha sonraki yıllarda da,Osmanlı Devleti’nin son yılları ile Cumhuriyetin çeyreğinde yabancı firmalar tarafından sürdürülmüştür. Ülkemizde doğal kaynaklarımızın tespitine yönelik bilimsel çalışmaların yapılması için 1935 yılında maden aramalarını yapmak üzere Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü(MTA), madencilik, enerji üretimi ve dağıtımını yapmak üzere de ETİBANK kuruldu. MTA,ekonomik değeri olan alanları ilgili bakanlık kanalıyla ETİBANK’a devretmeye,ETİBANK da bu kaynakları işletmekte görevlendirilmiş.1950 yılında Bigadiç’te 1954’de Mustafa Kemal Paşa bölgesinde ve 1956’da da Emet dolaylarında kolemanit yatakları,yine aynı dönemlerde,Kırka’daki boraks yatağı ortaya çıkarılmıştır.ETİBANK ilk kez 1958 yılında Emet’te bor madeni işletmeceligine adım atmış.1964 yılında Bandırma’da ilk rafine bor tesislerinin temeli atılmış.1960 lı yılların sonlarına doğru Kırka’daki bor yataklarını da devralan ETİBANK,1970 lerde Kırka’da bor rafine ürün üretim tesislerinin kurulması çalışmalarına başlamış.Böylece ülkemizde bor hammaddesi üretiminde ve dünya talebini karşılamada önemli bir ilerleme sağlanmış.Tüm bu gelişmelere karşın,ülkemizde bor cevherinin üretim ve ihracatı,1978 yılına kadar,büyük oranda yabancı ve yerli özel şirketlerin tekelinde kalmış.1978yılında ülkemizin bu açıdan dünya piyasasındaki gerçek değerine ulaştırılması ve borun ülke yararına işletmesi amacıyla,bor yatakları,2172 sayılı yasayla devletleştirildi.Böylece borla ilgili tüm etkinlikleri devlet adına ETİBANK üstlenmiş ve aynı zamanda dünyanın en büyük iki bor bileşikleri üreticilerinden biri konumuna geçmiş oldu.1983 yılında yürürlüğe giren 2840 sayılı yasayla ise bor madenlerinin devlet eliyle ETİBANK tarafından işletilmesi kesinlik kazandı. ETİBANK,bankacılık kısmının özelleştirilmesi nedeniyle 1998 yılında yeniden yapılandırıldı ve ETİ HOLDİNG A.Ş. adını aldı.
O zamanki adıyla ETİBANK,sahip olduğu bor rezervlerinin katma değerini ve dünya bor pazarındaki gelir payını artırmak için 1960’lı yıllardan itibaren önemli yatırımlara girişti.Bu çerçevede başlattığı yatırım faaliyetlerini yoğun bir biçimde sürdürerek bugün ham borda yıllık 1.800.000 ton,rafine bordaysa 717.000 tonluk kurulu kapasiteye ulaştı.Bu yıl içerisinde tamamlanacak olan 100.000 tonluk rafine bor tesisiyle etüt ve planlama aşamasında olan yatırımlarla birlikte,rafine bor üretimi kapasitesinin 1.200.000ton/yıl’a çıkarılması hedefleniyor.Bor madenlerinin ve rafinasyon tesislerinin işletilmesini Eti Holding’in bağlı ortaklarından Eti Bor A.Ş. yürütüyor.Bor madenlerinin bulunduğu yerlerde Eti Bor’a bağlı bor işletmeleri yer almaktadır.Ham ve rafine bor ürünlerinin üretildiği bu işletmeler Bandırma (Balıkesir) , Kırka (Eskişeir), Emet (kütahya) , Bigadiç (Balıkesir) ve Kestelek (Bursa) bor işletmeleri.
Bugün Eti Holding, dünyada yılda yaklaşik1.5 milyon ton olan B2O3 bazındaki bor üretiminin%32’sini gerçekleştiriyor. Eti Holding ile birlikte bir başka ABD firması, dünyadaki bor gereksiniminin%70’ini karşılamaktadır.
5-BOR ELEMENTİNİN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ
Özellik Değeri
Atom ağırlığı 10.811+0.005 veya 0.007
Ergime noktası 2190+20 0C
Kaynama noktası 3660 0C
Isıl genleşme katsayısı 5x106-7x106
(25-1050 0C arası, 1 0C için)
Knoop sertliği 2100-2580 HK
Mohs sertliği (elmas-15) 11
Vickers sertliği 5000 HV