Eskİ Anadolu TÜrkÇesİ
ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ
Xlll. yy’ın sonlarına kadar tek bir koldon devam eden Türk yazı dili, aynı yy’ın sonlarında dallanmalara uğramıştır. Doğuda Doğu Türkçesi (çağatayca), Kuzeyde Kuzey Batı Türkçesi (Kıpçakça), Batıda ise Güney-Batı Türkçesi (Oğuzca) adlarıyla anılan Türk yazı dilinde bugün kullandığımız yazı dilinin temelini Batı Oğuzcası (Anadolu’ya göç eden Türkler tarafından işlenerek yazı dili haline getirilen ) teşklil etmektedir.
Batı Oğuzca’sını gösterdiği değisimler göre devrelere ayırdığımızda Xlll-XV. Yy’lar arasında kullanılmış olan, içine Selçuklu dönemi Türkçesi’ni de alan Eski Anadolu Türkçesi devrinin ilk sırayı aldığını görürüz. Değişik kaynaklarda bu devrenin “Eski Osmanlıca”, Êski Türkiye Türkçesi “ adlarını da aldığı görülmektedir.
XV, asrın ll, yarısı bir geçiş devresidir. Bununla birlikte EAT’si devri özellikleri XVl. Yy boyunca devam etmiş ve XVll. Asırda da etkisin sürdürmüştür.
YAZILIŞ ÖZELLIKLERI
EAT döneminde eski Türk yazı dili özelliklerinin yanında Arap-Fars yazı dili özelliklerinin bulunması bakımından kurallı bir imla sisteminden söz etmek zordur.
Ünlüler bu dönemde kuralsız, bazen hareke işaretleri ile bazen de imla harfleri “elif”, “vav” ve “ye” ile yazılmışlardır. Zaman zaman aynı kelimenin aynı sayfada farklı yazılışlarına rastlanmıştır.
Ünsüzler de ise Arap alfabesinde p, ç, n, g seslerini karşilayan işaretler olmadigindan bunlar sirasiyla ...................................işaretleri ile karşilanmişlardir.
SES BİLGİSİ
ÜNLÜLER
1.ünlü Değişmeleri
i/e değişimi: (i>e, e>i, e)
Eskiden beri Türkçe’de çok yönlü değişimlerin olması, bu konuda yapılan çeşitli açıklamalar bulunmasına rağmen, meselenin karışık bir hal almasına neden olmuştur.
Bugünkü Türk lehçelerinde de aynı şekilde ikilik gösteren ünlülerin bulunduğu bilinmektedir.
Aynı kelimenin hem “i”li, hem”e”li şeklinin bulunması nedeniyle bazı diciler her iki sesi de bünyesinde toplayan bir kapalı “e” nin varlığından söz ederler.
Ancak yazı dilimizde kapalı “e” nin valığını ispatlayacak bir işaret bulunmamaktadır. Bu nedenle bazı dilciler “i” ile yazılan bu sesi “i”olarak, bazıları e(e) olarak okumuşlardır.
Böyle durumlarda imla ses bağlantısı kurabilmek için esreli ve üstünlü yazılışların eserdeki ağırlık düzeyi, eserin kopya yeri ve dönemi ile aslına ve kopyasına ait şekiller göz önünde bulundurularak “i”li veya yapalı “e”li şekli tercih yolunda bir normalleştirmeye gidilebilir. Ancak baştan başa esre veya esreli y’li yazılışların haklim olduğu devir ve eserlerde, bu yazılışı, EAT’nde kapalı “e” yi gösteren bir işaret yoktur, diye kapalı “e” olarak değerlendirmek pek doğru değildir.
EAT metinlerinde bugünkü Anadolu ağızlarında görüldüğü gibi kök hecedeki “i” nin ve kapalı “e” nin yan yana yaşadığı muhakkaktır. Anacak, bu durum esreli ve y’li yazılışları kapalı “e” olarak değerlendirmek için yetersizdir.
Örnekler:
-di- “demek”, yidi “yedi”, yi-“yemek”, ivine “evine” yig “yeg”, yilleri “yeleri”, zencir, “zincir” vb.
o/u ve ö/ü değişimi:
Arap harfli yazıda bu sesler için ayrı işaretler bulunmadığından yuvarlak ünlülerin dar mı yoksa geniş mi oldukları belli olmamaktadır.
Özkan bugün “uyan-, güzel, uğra-, usan-, yürü” gibi kelimelerin geniş ünlülü okunması gerektiğini belirtmektedir.
Paçacıoğlu ise bu konuda, Türkçe kelimelerde ilk hece dışında o,ö seslerinin bulunmadığının dikkate alınması gerektiğini belirtmiştir.
2. ünlü Uyumu
Kalınlık -incelik uyumu
Kalınlık incelik bakımındın ünlü uyumu Türkçe’nin genellikle her devresinde olduğu gibi bu dönemde de sağlam bir şekilde uygulanmıştır.
Bu gün uyuma uymayan -ki aitlik eki, imlada bitişik yazilan ile, içün edatlari, cevher fiili i- fiilinin geçmiş zaman partisibi i- dük, rivayet ve hikaye şekilleri de uyuma girmiştir. Hatta bu dönemde eklerle genişletilmiş Arapça ve Farsça kelimelerin bile uyuma girdigi görülmüştür.
ET devresinde mevcut olduğu halde -iken zarf fiil ekinin kalın şekli yoktur. Bu gün olduğu gibi EAT devresinde de ek daima incedir. Sadece günümüzde bazı Anadolu halk ağızlarında kalın şekli görülmektedir
-yor şimdiki zaman eki de bu devrede uyuma günümüzde oldugu gibi aykiridir.
Ol geyiği kovar iken, dürtişür-iken,
Düzlük- Yuvarlaklık Uyumu:
EAT’nde dudak benzeşmesi denilen düzlük yuvarlaklik uyumu, daha önceki devirlerde oldugu gibi henüz umumileşmemiştir. Ancak dönem sonunda başlama belirtileri göstermiştir.
EAT’nde meydana gelen yuvarlaklaşma, bir ünsüzün düşmesi sonucunda veya dudak ünsuzu olan “b, m, p, v” gibi seslerin yuvarlaklaştirici etkisiyle meydana gelmiş ya da bir agiz meselesi olarak ortaya çikmiştir. (çevir-> çevirmek)
Kelimelerde Yuvarlaklaşma:
Birden fazla kelimelerin sonunda bulunan g ve g ünsüzlerinin ET’den BT’ne geçerek düşmesi, kendinden önce gelen ünlünün yuvarlaklaşmasina neden olmuştur.
Bazı teşkil eklerindeki ünlüler, ET devresinden beri taşıdıkları yuvarlak ülüyü muhafaza ederek BT”nin çeşitli devrelerinde varlığını sürdürmüştür. (-uk/-ük; -garul/-gerül vb.)
Bir sebebe bağlı olmadan yuvarlak ünlü taşıyanlar da vardır.
(Bir kuzı pişürüp dururam “ Bir kuzu pişirip dururum”) degül “değil”, bellü “belli”
EKLERDE YUVARLAKLAŞMA
A)Aslında Yuvarlak Olan Ekler
-u/-up;-zarf fiil eki-
(yiyüp,içüp,)
-dur/-dür/”fiilden fiil(faktitif)”eki
(yığışdursun,dürişdürsün,)sürdürmek gerek)
-ur/-ür”geniş zaman eki(karnun açigur,gelur)
-dür “bildirme eki(bizimdur,erdemlüdür,erdür...)
-lu,/-lü “isimden isim yapım eki”(borçluyı,aklukaralu,kanlu...)
-mur fiilden isim yapma eki
-updur/-üpdür öğ.geçmiş zaman eki “karıyupdur,deliyüpdür..)
-u/-ü “zarf fiil eki” örnek”yoruyu virdi,diyü...)
-ur/-ürfiilden “fiil yapım eki”
B)Ünlüsü Sonradan Yuvarlaklaşmiş Ekler
-alum/-elim “ç.1.ş.eki”(görelim varalum geturelum..)
-dun/-dün “1.2.ş.eki”(toymadun,yidürdin)
-du-k/-dü-k “gör.geç.z.eki”(kılduk)
-um/-üm
-un/-ün “ç.3.ş.emr kipi”(gelün,virün
--ş- “f.f.y.eki”(yoriyişundan
-dukça/dükde “zarf fiil eki”(soyradukda
-dukça/-dükçe “ger.eki”
-nuz/-nüz “ç.1.ş.eki”
C)Düz Ünlü Taşiyan Ekler
-ı/-i “yükleme hali eki”(dedeyi
-cı/-ci “isimden isim yapım eki”
-ncı/-nci “i.i.y.e”
-dın/-din “ablatif hali eki”
-lik/-lık “i.i.y.e”(şadılık
-ı/-i/-sı/-si/ “t.3.ş.iyelik eki”(yuzi,şuyına)
-sın/-sin “t.z.ş.i,emir”(gelsün,kosun
-dı/-di “gör.g.z.eki”(diledi,eyledi,çıkdı)
-ısar/iser “gel.z.eki”
-gıl/-gil “t.z.ş.emir eki”(algıl,çıkgıl,olgıl)
-ıcak/icek ve -ınca/ince “zarf fiil ekleri”
-mış/-miş “partisip eki”
-mış/-miş “öğr.g.z.eki (esirgemiş,işlemiş,soylamış)
-ıcı/-ici “f.f.y.e”
-ım/-im “ilgi hali eki”
-ız/-iz “ç.1.şahıs eki”
-mı/-mi “soru eki”
3.ÜNLÜ TÜREMESİ
Ünlü türemesi bu dönemde birkaç örnekte görülür.Ancak kelime ortasında olmak üzere az-a-cuk,yig-i-rek-dür kelimelerinde tesbit edilmiştir.
4.ÜNLÜ DÜŞMESI
Ünlü düşmesi hadisesi EAT si döneminde az rastlanmaktadir.(sitma<isitma udi-ki>uyu-ku->yuku)
Kelime ortasında vurgusuz ünlünün düşmesi hadisesi oldukça yaygındır.Bunun nedeni ise vurgusuz orta hece ünlüsünün düşme temayülünde olmasıdır.(Gönül)>gönli,beniz>benzi,-eyülük<eylük,oğul-<oğlı,buyruk<üzere>üzre) vb.)
Esasen orta hece ünlüsünün düşmesi hadisesine Eski ve Orta Türkçe metinlerinden de rastlanmaktadir.Eskiden beri görülen bu düşüşün örnekleri bu devir metinlerinde de yaygindir.
(ağrı-<ağırı,buyruk<buyuruk,eylük<eyülük vb.)
5.ÜNLÜ BİRLEŞMESİ
Türkçe,de kelime köklerinde yan yana iki ünlü bulunamayacağı için ünlü ile biten bir kelimeye ünlü ile başlayan bir ek veya bir kelime eklendiğinde ünlülerden biri düşmekte ve bir birleşme hadisesi olmaktadır.Geçici olabilecek bu birleşme kalıcı da olabilmektedir.
Devamlı düşme sonunda kalıplaşmış sözler ortaya çıkmıştır.Bunların çoğu günümüzdede kullanılmaktadır.Geçici düşme aruz vezni zaruretinden ileri gelmektedir.(niçün<ne-içün,n,ol-<ne-ol,nic,ol-<nice-ol,şimdi<şu-imdi,kendüzi<kendü-öz-i,şol<şu-ol,böyle<bu-öyle vb.)
Geçici olan ünlü birleşmesinin de çeşitli örnekleri vardir.Bir kismi -ki ile,bir kismi -i fiili ile,çogunlugu degişik keklimelerden yapilmiştir.(k’ol,k’ola,k’ümmetine vb,)belürdise<belürdi ise,kiladi<kila idi vb) big oldi<bigi oldu,halk’oldi<halka oldi,dinleyen’iy<dinleyeni iy,n’ister<ne ister.
B.ÜNSÜZLER
Eski Anadolu Türkçesi’nin bu günki yazı dilimizden ayrılan en önemli yönü ñ damak ünsüzü ile,h sızıcı gırtlak ünsüzü bünyesinde bulundurulmasıdır.(yohsul “yoksul,deñiz “deniz”
1.ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
b>p değişimi
Eski Anadolu Türkçesi’nde “b” ünsüzü kendisini korumuştur.
b>v değişimi
ET ‘de bazı kelimelerde bulunan b’ler BT’ne geçişte v ‘ye dönmüştür.
Ancak EAT devresinde bazı b ,li şekillerde görülmüştür.
k>g değişimi
Kelime başinda görülen bu degişiklik yine ET ‘den BT’ne geçişte görülür.Geniş ölçüde olan bu degişim umumileşmiştir.Çünki Osmanli sahasinda “g” olan bazi kelimeler,Kuzey ve Dogu Türkçesi’nin tesiriyle azeri sahasinda k olarak varligini devam ettirmiştir .Ancak Arap harfli yazida kef ile yazilan kelimelerin k ,li mi g li mi olduklari ayirt bedilememektedir.Bu durumu göz önünde bulunduran bazı müstensihler,k ile g ,yi birbirinden ayırabilmek için kef’in üstüne veya altına 3 nokta koymak suretiyle yeni bir şekil geliştirerek g’yi belli etmişlerdir .Ne var ki bazı eserlerde iç sesteki k>g değişiminden doğan gelişmeleri belirtmek üzere üç noktalı kef kullanılmış ,ön seslerde ve iç seslerde bazen bu ayrıma uyulmuş,bazen uyulmamıştır.
t > d değişimi
ET ‘de kalın ve ince sıradan tüm kelimelerin başında t ‘li şekiller bulunmaktaydı.ET devresinin sonlarında t’li şekiller yerine d ‘li şekiller kullanılmaya başlanmıştır.EAT döneminde ise t ‘yi sürdürme veya d’ye dönüştürme açısından karışık bir durum söz konusudur .Bu karışıklık eserden esere ve yy.dan yy. la farklılıklar göstermektedir.Ancak daha ziyade ince sıradan kelimelerdeki t,ler muhafaza edilmiş ve genellikle t, ile yazılmıştır.(d’iyen dönmüş örn. Deg-dodak,dınma- “aldırış etmeme;t ‘yi koruyan örn.tag,tam, “dam”tanuklık vb.)
k >b değişimi
Türkçe kelimelerde ön ses durumunda h sesi olmadığı için ön ses durumundaki k’lar kendini korumuştur.
Türkçe kelimelerde iç ve son ses durumundaki k>h değişikliği ise eEAT,nde geniş ölçüde görülür.Fakat k,lı ve h,lı şekillerin yan yana ve karışık kullanılması bu hadisenin düzensiz olduğunu gösterir.Sonraki devirlerde Anadolu sahasıda k,lı şekiller umumileşirken,Azeri sahasıda h,lı şakiller umumileşmiştir.(çoh,yoh,yahşı,ahşam,ahşa,duzah vb.)
g>v değişimi
Bu değişim özellikle yuvarlak unlülü kelimelerde görülmektedir.Tek heceli kelimelerin son sesleri ile birden fazla heceli kelimelerin iç seslerindeki g/g ünsüzleri korunmuştur.çoğu bugün y şeklinde okunan g/g’lerin EAT devresinde ğ ve y’ye dönüşüp,olanlarda g>v değişimi görülmektedir. (kılaguz>kılavuz,soğuk>sovuk dög>döv- vb.)
ñ >g , n>g değişimi
Azda olsa bu değişimi rastlanmaktadır.(añır >ağır-) ň EAT döneminde kendisini korumuştur.
ň>m değişimi
Bazı kelimelerde yuvarlak vokallerden sonra gelen ve bugün -m-olan “ -ň- “ kendini korumaktadır.(göňlek,koňşu,toňuz,)
2.ÜNSÜZ DÜŞMESI
g/g düşmelerinin dişinda orta hecede “l” düşmesi(keltür>getür,oltur>otur),y düşmesi (yilan>ilan,yildiz>ildiz)b düşmesi(bol>ol) r,w düşmesi(bu düşme birkaç örnekte görülür.(suw<su,berkle>bekle)
3.ÜNSÜZ TÜREMESİ
Yardımcı ses olan y ve n sesleri kullanılmaktadır.,ancak işaret sıfatı ve zamirlerinde bu dönemde 2’li kullanım görülür.(bu-n-lar,bu-lar vb.)
ÜNSÜZ İKİLEMESİ
Sadece -ss-olarak ve birkaç kelimede görülmektedir.(ısı>ıssı,ası>assı “fayda”,usuňı>ussuňı “aklını,appak elli)
Ayrıca ET ‘de tür-fiili EAT ‘nde başına ve almış ve vur olmuştur.Aynı zamanda ur- şeklinde kullanılmıştır.
ÜNSÜZ BENZEŞMESI
Tonsuz ile biten kelimelere getirilen eklerin başindaki ünsüzün,ünsüz uyumuna göre tonsuz olmasi gerektigi halde,EAT si metinlerinde bu kurala uyulmadigi görülür.Bu durum eklerin klişeleşmiş bir halde yazilmasindan kaynaklanmiştir..Daima sedali olarak kullanilan ekler:
-da/-de (baş-da ,hikayet-de)
-dan/-den (inayet-den ,iş-den)
-du/-dü (beňzet-düm ,tut-dı)
duk/-dük (geç-dük,aç-duğını)
dur/-dür (çek-dür-ür ,ulaş-dur-up)
-durur/-dur (iş-dur,çok durur)23
İki ünlü arasında bulunan sadasız ünlüler sadalılaşmıştır.Böylece -t->-d-,-k->-g-,-k->-ğ-değişmeleriolmuştur. (Yüklet-/yüklede,görmek-/görmeğe)değişmeleri olmuştur.
************TEZ
Türkçe’de daha çok ağızlarda görülen bu hadiseye EAT metinlerinde de rastlanmaktadır.(çömlek>çölmek,kavra->karva-)
HECE DÜŞMESI
Hece düşmesinin metinlerindeki en yaygin örneklerine,bildirme eki olarak kullanilan tur-fiilinin geniş zamani olan “durur”şekline rastlanmaktadir.(aç-dur,cahil dururlar,senüň-dür, güneş durur>güneş-dür.)
ŞEKIL BILGISI
YAPIM EKLERİ
İsimden İsim Yapım Ekleri
-lık,-lik
:Bu ekin asıl fonksiyonu sıfatlardan isim yapmaktadır.Ancak isimlerden de sıfat yaptığı görülür.
Bu ek sonu “e”ile biten yabancı kelimelere eklendiği zaman kalın şekildedir(cömer-lık)
-an/-en :fonksiyonu ve manası tam belirlenemeyen bu ek birkaç kelimede görülür.(er-en ,ogl-an)
-cı,-ci,-çı,-çi :
ET ‘de ç’li şekilleri kullanmiş olan ek genellikle meslek ve ugraşmayla ilgili isimler yapar.
-lı,-li,-lu,-lü:
sıfat eki olarak bilinen bu ek,yerine göre hem isim,hemde sıfat olarak kullanılmaktadır.
Daima yuvarlak vokali bu ekin olumsuzu -suz/-süz ‘dür.(bahtlu,baş-suz)
-daş/-deş
Berberlik ve ortaklık bildiren ek Türkçe’de eskiden beri kullanılır.
-av/-ev
ET ‘de -av,-ev,-ag’u,-gü olan ek ET,OT ve DT ‘nde kullanılmış,BT ‘de terkedilmiştir.
-rak/-rek
sıfatlara getirilen bu ek Türkçe’de eskiden beri kullanılmaktadır.Karşılaştırma ve dahalık, fazlalık bildirir.(beğenilmiş-rek)
-cak/-cek ve -cuk/cük, -cugaz/-cügez
Vokalleri yuvarlak olan ve küçültme bildiren bu ek azla kullanılmaz (az-a-cuk ,kıl-cugal-um)
-layın/-leyin ve -cılayın /-cileyin
Eşitlik ve benzetme bildiren,birleşik olan ek,sayi isimlerinden sonra gelince “defa ,kere” manasini taşir.(sen-leyin,ugur-layin vb.)
-ncı,-nci
Sayı ismi yapmada kullanılır.(iki-nci)
FİİLDEN İSİM YAPMA EKLERİ
-k/-k; -uk/-ük
İşlek olarak kullanılan ek,sonu vokalle biten kelimelere doğrudan eklenir. Fiilden sıfat ve mücerret isimleri yapar.(uza-k,aç-uk,biti-k,tanu-k,yık-uk)
-ak /ek :
Yer ve alet isimleri yapan ekin -gak/-gek şeklinin g ‘lerinin düşmesi ile meydana geldigi düşünülmektedir.
-ıcı/-ici
Fiilden bir işi merhametle veya itiyad halinde yapani göstermek üzere sifat yapar.-an /en partisip eki gibidir.(al-ici,dilen-ici,gör-ici vb.)
-ı /-i/-u/ü:
Günümüzde de kullanılan bu ekin:
a)ET,de “-g ve g” fiilden isim yapma ekinin BT’nde düşmesiyle meydana gelmiş olabilecegi ifade edilmektedir.
b)Zarf fiil ekinin kalıplaşması sonucunda,
c)-gu/-gü f.i.y ekinin başindaki ünsüzlerin düşmesiyle meydana gelmiş olabilecegi ifade edilmektedir.
Fiillerin pasif tabanlarına -u/ü eki getirilerek partisif manası taşıyan sıfatlar yapılır.(kurul-u,gel-ü,yazıl-a)
-ış/iş
İşlek kullanılan bu ek daha çok hareket ve iş isimleri yapmaktadır.
-ma/-me.
Daha çok iş isimleri yapan bu ekinde işleklik sahasi geniştir.(-mak,-mek mastar ekinin hafifletilmiş şeklidir .)(dig-me ,sür-me )
-mak/mek
Fiilden hareket isimleri yapan bu ek eskiden beri kullanılan işlek bir ektir.
-gu/-gü
Alet ismi ve mücerret isimleri yapar.(çal-gu,sev-gü)
-m
İşleklik derecesi geniş olan ek genelde bir hamlede olan işi ifade eder.(bak-ı-m,gey-i-m vb.)
-t
Vasıta bildiren ek fazla işlek değildir.(bin-i-t,um-u-t, öğ-ü-t vb.)
-n
Eskiden beri kullanılan,işleklik alanı geniş olmayan ek çeşitli manada isimler yapar .(büt-ü-n,ek-i-n, uzu-n)
-gı/-gi/-kı/-ki
Türkçe’de eskiden beri kullanılmaktadır.(sev-gi-li,iç-ki)
-aç/-eç
Örneği az olan bir ektir.(gül-eç,um-aç)
FİİLDEN FİİL YAPIM EKLERİ
-k-:
Manayı şiddetlendirmekdir.(kay-ı-k , tur-u-k-)
-dur-/-dır-/-tır-/-tir-
İşlek olan faktitif eklerindendir.Eskiden beri işlek olarak kullanılmaktadır.Daha çok oldurma ve yaptırma ifade eder .
-t-:
Genellikle vokalle biten veya tek heceli fiil tabanlarına getirilir.Bugün de aynıdır,iki vokal arsıda sedalılaşarak. “d” olur.(az-ıd-ur,söyle-d-e,korkı-d-ur vb.)
-r-,-y-,-z-
Nadir kullanılan eklerdir.
-l ve-n
Pasiflik ekleri bugünkünden farksızdır.Sadece ara vokal genellikle düzdür.
-dar/-der
İşlek olmayan faktitif eklerinden biridir.
-n-
Türkçe,de eskiden beri işlek olarak kullanilan eklerden biridir.Bu eke dönüşlülük eki de denir.Asil fonksiyonu kendi kendine yapma ve olma ifade eden fiiller yapmaktir.
-l-
Dönüşlülük ekidir.Bugünde aynidir.
İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
-la / -le
eskiden beri işlek olarak kullanilan bu ek çeşitli manalarda fiiller yapmaktadir. (bagiş -li, iz - le vb.)
-da / -de
günümüzde daha çok tabiat sesi taklit eden iki heceli kelimelerden fiil yapan bu ekle yapılmış az sayıda örnek vardır.
-al / -el eskiden beri kullanıldığı halde işlek değildir.
(al-al (kızarmak), boş-al-t-mak)
-l
pek işlek olmayan bir ektir. (ince-l-, egri-l vb.)
-ar / -er
işleklik alani sinirli olan bu ek eskiden beri kullanilmaktadir. Daha ziyade renk isimlerinden fiiller yapar.
-a / -e
fazla işlek bir ek degildir. (göz-e-t-, yaş-a- vb)
-sa / -se, v-mse
genellikle arzu etmek ve soymayanlamı taşıyan fiiller yapar. (su-sa-n, ben-ümse vb.)
İSİM
Çokluk
EAT ‘nde de diğer devirlerde olduğu gibi çokluk eki -lar / -ler dir.
İYELİK EKLERİ
1,T.Ş: -m,-(u),/-(üm)
2.T.Ş:-ň,-(u) ň / -(ü) ň
3.T.Ş:-i /-i ;-si /si
1.Ç.Ş: -muz /-müz ;-(u)muz /-(ü)müz
2.Ç.Ş:-ňuz /-ňüz ; -(u)nuz /-(ü)nüz
3.Ç:Ş:-lari /-leri
İyelik eklerinde günümüzdeki şekillerden farklı olarak 1.ve 2.şahıslarda aradaki vokal daima yuvarlak ve 3.şahıs eki ise daima düz vokallidir.
Türkçe’de çokluk 3.ş.iyelik eki -i/-i teklik 3.şahis iyelik eki ile -lar /-ler ile birleşmesinden meydana gelmiştir
İSİM ÇEKİMİ
1.İlgi hali(genetif)eki:-uň/üň; -nuň/-nüň Teklik ve çokluk 1.şahıslarda -üm şeklindedir.
2.Belirtme (Akkuzatif) hali eki: -ı/-i; -nı/-ni
-ı/-i akuzatif eki, ET’de -ıg/-iy (-ğ/-g) idi. Bu ekin ğ veg leri düşerek ekin fonksiyonunu yardımcı sesler üstlenmiştir.
ET’ de zamirlere -nı/-ni ve 3. şahıs iyelik eklerinden sonra da -n gelmektedir.
İsmin yalın haline -
ı/-i şeklinde de gelmektedir. EAT’ nde belirtme hali bazen eksiz de karşılanmaktadır. Bu daha çok birinci ve ikinci şahıs iyelik eki almış kelimelerde görülür.
3.Yönetltme (Datif) hali eki: -a/-e
EAT’nde datif eki -a/-e dir. ET’de “-gölge; -kal-ke” şeklinde kullanilmiştir. BT’ ne geçişte -g/-g; -k/-k ‘ler düşmüştür.
Anadolu sahasında ve Azeri bölgesinde de -a/-e şeklindedir.
Datif eki bazen akkuzatif, lokatif, ablatif ve ile edatının yerine kullanılmaktadır.
4. Bulunma (lokatif) hali eki: -da/-de
Türkçe’nin her döneminde ve tüm şivelerinde lokatif hali eki kalin siradaki kelimeler -da; ince siradakilere -de olarak eklenmektedir.
5. Ayrılma (Ablatif) hali eki:
ET’ -tın/-tin; -dın/-din şeklinde olan ek; BT ne geçişte -dın/-din şeklinde varlığını devam ettirmiştir. Bu ekin ET’de -ta/-te -da/-de şekline de rastlanmaktadır. Sonraları -dan/-den şekline dönmüştür.
6. Eşitlik (Ekvatif) eki -ca/-ce; -çal/-çe
ET’ de ç’li şekilleri olan ekin c’ li şekilleri EAT’nde ortaya çikmiştir. Ek eşitlik, miktar, mukayese, benzerlik ve kadar ifade etmektedir.
ET’ de bir de -layu/-leyü şeklinde olan eşitlik eki kullanilmiştir. EAT nde bu ek -layin/-leyin şeklindedir.
Eşitlik eki olarak birde -cak/-cek; -çuk/-çek küçültme eki kullanilmiştir.
7. Yön gösterme (cihet, direktif) eki, -ra/-re; aru/-erü
Kalın kelimerled -ra, ince kelimelerde -re şeklindedir.
ET’ de -gorul/-gerü; -koru,-kerü şeklinde olan BT’ ne geçişte g/g ve k/k leri düşerek ek -aru/-erü şeklini almiştir.
8. Vasıta (İnstrümental) -n;-la/-le; -ıla/-ile, -lan/-ilen
bağlama edatı ile nin (-la/-le) kullanılışında günümüzdekinden farklı bir durum yoktur
-n instrümental eki ise EAT devresinde oldukça işlek kullanişmiştir.
Sıfat
Niteleme Sıfatları
Niteleme sıftlarının örneği çoktur.
Sıfatlarda karşılaştırma; -rak/-rek eki eli yapılır EAT’nde ve günümüz Türk Şivelerinin bazılarında konsanantla biten tabanlara -rak/-rek, nadir olarak da -ırak/-irek, -urak/-ürek şeklindedir. ET ve Ot ‘de rastlanmamıştır. Bu günkü Türk lehçelerinde görülen -ırak/-irek; -urak/-ürek karşılaştırma -ırak/-irek eki ile EAT’de nöbetleşe kullanıldığı belirtilmektedir.
Sıfatlarda berkitme; sıfatların tekrarlanası ile yapılır.
Aynı zamanda ilk heceye -p konsanantının getirilip kelimeyle birleştirilmesi ile de yapılmaktadır.
Küçültme sıfatları -cak/-cek, -cuk/-cük ekleri eli yapılır.
Günümüzde ise -cık/-cik, -cuk/-cük şeklindedir.
Belirtme Sıfatları
1. işaret sifatlari: bu, şu, o, şol, ol ‘dur. Işbu ve is bu da kullanilir.
EAT’nde şolok şeklide kullanilmiştir.
2. Sayı Sıfatları: bazı sayı isimleri dışında kullanılışları açısından bugünküne göre farklı bir durum yoktur.
Genellikle iyelik eki, daima düz vakallidirler. Nadir olarak iyelik eksiz şekiller de görülür.
3. Belirsizlik Sıfatları: Belirsizlik sıfatları türlü türlü kullanılmıştır. (kamu yohsula, her okında, hiç kimse, nice gün vs)
4. Soru sıfatları: Nice, ne, kankı, kaç vb sorı sıfatlarıdır.
(kankı, yirde)
Zamir
1. Şahis Zamirleri: Ben, sen, o, ol, biz, siz, onlar’dir. Aslinda isim grubuna dahil olan zamirlerde çekim esnasinda kökte degişiklik meydana gelmektedir.
Şahislar “ben,biz”
Şahislar “sen,siz”
Şahislar “ol,olur”
ET ve EAT’nde “ol” olan 3. Şahis zamiri osmanlica’nin başlarinda “o” şeklini almiştir. Ençok degişiklik gösteren zamir 3.şahis zamiridir.
O, ol, anı, ana, anda, andan, onun, onlar, onları, onlara, onlardan, onlarun
Ol zamirinin instrumantal ekli şekli anin “u halde, onun için, onunla, binaenaleyh” manasi vermektedir.
Şahis zamirlerinin genetifi ET’de uyuma uyarken, EAT’nde yuvarlak şekillidir. (Ben-üm, sen ün, onun, bizüm, sizün, onlarun) bugün benim, senin, onun, bizim, sizin onlarin şeklindedir.
Akkuzatif hali: ET’ de zamirlerden sonra -nı/-ni akkuzatif eki kullanılırken, -aBT’de -ı/-i, EAT’nde -ı/-i şekli kullanılmıştır.
(beni (bini, meni), seni (sini), anı, bizi, sizi, onları şeklindedir. Bugün beni, seni, onu, bizi, sizi, onları şeklindedir)
datif hali: ET’de bana (mana), sana (sene), ona (onar), bizge (bizke, bizine) sizye (sizine, sizlerke), olarka, EAT’nde ve Osmanlıca da bana (mana), sana, ana, bize, size, onlara şeklinde kullanılmıştır.
Bugün bana, sana, ona, bize, size, onlara şeklindedir.
Şahis zamirlerinin lokatifi:
ET’ de minde (minte, mindide, mintede), sinde (sinte, sinde, sintede, sinınde), onda (onta, ontada, anında), bizde (bizinte, biznide) sizde (sinide, sizlerde), olorda, EAT’de bende (binde, mende), sende, onda, bizde, sizde, onlarda şeklinde kullanılmıştır. Bu gün bende, sende onda, bizde, sizde, onlarda şeklinde kullanılmaktadır.
Şahis zamirlerinin ablatifi:
ET’ de mindin (minitin), sindin (sinitin, sinindin) andın 8antın, anındın), biznidin, siznidin, onlardın, EAT’de benden (binden, menden), senden (sinden), ondan (andın), bizden, sizden onlardan şeklinde kullanılmıştır. Bugün benden, senden, ondan, bizden sizden, onlardan şeklinde kullanılmaktadır.
2. işaret zamirleri
işaret zamirleri bu, şu, o, ol ve şol dur. Çokluklari; bular, bunlar, şular, şunlar, olardir. Şol( un çoklugu yoktur ve şu + ol dan meydana gelmiştir.
İşaret zamirlerinin genetifi:
ET’de bunun, anın, bularnın, onlarnın, EAT’nde bunun, şunun, onun, bularun (bunların), şularun (şunların), olarun onlarun) şeklinde yuvarlar ünlülü kullanılmıştır. bUgün ise bunun, şunun, onun, bunların, onların, şunların şeklindedir.
İşaret zamirlerinin akkuzatifi
ET’ de bunı, munı, anı, bularnı, olarnı; EAT’de bunı, şunı, anı (anu), buları (bunları), şuları (şunları), oları (onları)a; bugün ise bunu, şunu, onu, bunları, şunları, onlarışeklindedir.
İ.Z. Datifi
ET’de bunar (muna, munar), onar, bularga,olarğa; EAT’nde ise buna (muna), şura, ona, bulara (bunlara), şulara (şunlara), olara (onlara); bugün ise buna, şuna, ona bunlara, şunlara, onlara şeklinde kullanılır.
İ.Z Lokatifi
Eskiden beri bunda (munda, muntada), şunda, onda (anta), bularda (bunlarda), şularda (şunlarda), olarda (anlarda) şeklinde kullanilan ek, bugün de bunda, şunda, onda, bunlarda, şunlarda, onlarda şeklindedir.
İşaret Zamirlerinin Ablatifi
ET’de bundın, şundın, andın, bulardın, şulardın, olardın: EAT’nde bundan (mundan), şundan, Ondan (andın), bulardan (bunlardan), şulardan (şunlardan), olardan (anlardan) şeklinde kullanılırken bugün bundan, şundan, ondan, bunlardan, şunlardan, onlardan şeklindedir.
İ. Z. Nin eşitlik hali
ET’de bunçü, (munça), onca, ; EAT’nde c’ li ve ç’li şekiller bir arada kullanilmiştir. (ançilayin (ancilayin), buncilayin gibi şekiller) bugün bunca, şunca, onca, bunlarca, şunlarca, onlarca şeklindedir.
3. dönüşlülük zamirleri
öz, kendü, ve ikisinin birleşmesinden meydana gelen kendüzdür. Günümüzde az ve kendüz şekli kullanilmamaktadir. Kendisi, kendi şekilleri vardir.
3. belirsizlik zamirleri
kim, kimi, kimerse (kim+erse), kimse (kim+ise), kimesne, kimsene(kim+ise+ne), herki, herkim, her biri, kankı, kankısı, kamu (kamuğ) kamusu, ayruk, cümle, cümlesi, fülan, niceter, vb.
kim ve ne aslında soru zamiri olup belirsizlik zamiri olarak kullanılırlar.
4. soru zamirleri
“kim ve ne” asıl soru zamirleridir. İyelik eki getirilmiş soru sıfatları ve bazı kelimeler soru zamiri olarak kullanılmaktadır.
Vasfiyet zamiri olan -ki ‘nin EAT’nde kalın şekli de görülmektedir.
Zarf
Zaman zarfları
Bugün, imdi, indi, şimdi, girü, bir gice, dün ü gün, kaçan “ne zaman”, hemişe, çü,çün, nice bir “ne zamana kadar”, şoldem gündüzin, öylen, evvel, şon, pes “sonra”, ilkin, henüz, tonlacak, dünle vb. zaman zarflarinin yaninda; isme son çekim edatlari getirelerek yapilin -a dek, -adeyin, -dan berü, -dan girü gibi zarflar da kullanilmiştir.
Yer zarfları
Karşu, ara, kanda, her kanda, içerü, girü, orta, ilerü, irak, kancaru, yukaru, aşaga, anari, taşra, tapa gibi kelimeler kullanilmştir.
Miktar zarfları
Katı, top, key gey “çok, iyi” iyen “çok, pek”, igende, öküş, bir katre, katre katre, bir deste, az, niçe, ol kadar, şol kadar külli, yavlak, tümen tümen vb. kelimeler kullanılmıştır.
Suret zarfları
Bencileyin, ancılayın, böyle, şöyle, eyle, eyle kim, şöylekim, bu denlü, nice niceme, bayık “aşikar, şühesiz” ansuzın, arkun orkun “yavaş yavaş” dürlü dürlü, saf saf, pare pare, nagehan, eksüksüz, bu resme, nice kim, gine, ayrub vb. kelimeler suret ve tarz zarfı olarak kullanılmaktadır.
Edat
Kendi başlarina anlamlari olmayan edatlar, birlikte kullanildiklari kelimelerin,kelime gruplarinin,ve cümlelerin kullaniliş,ve ifadelerine yardim ederler.
Bağlama Edatları
Eğer, gerçi, bari, ger, v’eger, çi-ger, amma, gibi sebeb bildiren; meğer, meğer kim, ta, takim, illa gib, istisna bildiren; u, vü, ve, veya, ile, yahu, ya, yahuz, yahud, gibatıf bildiren; şöylekim, nitekim, eyleki, benzer, güya, sanki, san, sanasın gibi benzetme bildiren; ki, kim, gibi de cümle bağlayıcı olan bağlama edatları mevcuttur.
Son Çekim Edatları
Nominatiu halde bulunan gibi son çekim edatlarından gibi,bilgi;teg ,deg ,tegi ,degi ,edatları benzetme;içun,sebep;ile,birle,bile,beraberlik bildirir.içre,üzere-üzre yer,tarz bildirir.
-a degin ve dek datif üleyen ,sonlandırma bildiren edatlardır.
Ablatif Üleyen Edatlar;
-den berü,den girü,den sonra zaman;-den ötürüsebep,den yana yer ve yön bildirmektedir.
Soru Edatları
Ne ,kanı, acep ,nice ,niş, neden,ne için niçün ,nire, ninere, nireden, kanı ,kand,kandan,nite ,vb. kelimeler soru edatı olarak kullanılmaktadır.
Berkitme Edatları
Dakı, dabı, da, de, Farsça,da had, Türkçe,de ok,tur.Ok edatı zamirlerden sonra kullanılır.64
İşaret Edatları
Uş, uşda, ve uşbu, kelimeleri işaret edatlari olarek kullanilmaktadir.
Çağırma Edatları
İy, ya, i, eya, -a, ya, dır.Yabancı asıllı ah, heyhat, diriğ, diriga, zinhar, zihi, aman, kelimeleri, de çağırma edatlarıdır.
FİİL
BİLDİRME EKLERİ
Haberin geniş zaman halini ifade etmek için kullanilan 1.ve 2. Şahis ekleri şahis zamirlerinden ,3.şahis eki, tur-fiilinden meydana gelmiştir. Haberin görülen , ögrenilen geçmiş zaman, ve dilek-şart kipi -i- cevheri fiil ile yapilmaktadir.
GENİŞ ZAMAN
Teklik 1.Şahis eki; -am/- em/ ;-van/ -ven
Bu eke ET;de daha çok tonyukuk ve yenisey yazılarında rastlanmaktadır.Ek “ben”zamirinden gelmektedir. B>u değişimi oluşmuştur.65
Yine EAT,nde ekin v’leri düşmüş ve ekin -am / -em şekli ortaya çikmiştir.66
Bugün -ım / -im şeklinde kullanılmaktadır.
Teklik 2. Şahis eki; -sin / -sin
Ek günümüzde ünlü uyumuna uyarak hem düz hem de yuvarlak ünlü olarak kullanılmaktadır.
ET’de “sen”zamirinden gelen ek e/i değişikliğine uğramıştır.
Teklik 3.şahis eki: -dur /- dür
ET de tur-fiilinden gelen ek, isimlerin bildirme şeklini kurmada kullanilir. Şimdiki zamanla birlikte geniş zamani da içine alir. 67
EAT ’nde hem eklemiş olarak hem de eklememiş olarak fiil şekli ile kullanilir.68
Günümüzde bu ek tamamen ekleşmiştir. BT ‘nde çoklukla degiştirilen ek sadece ,Türkmen Türkçesi’nde tüm şahislarda kullanilir.69
Ç.1.şahis eki: -uz / -üz
ET’de biz zamirinden gelen ek, b>v değişikliğine uğramıştır. Bu değişimden sonra “v”vokalle kaynamış ve onu yuvarlaklaştırmıştır.70
Ç. 2.şahis eki :-siz /-siz
Ç. 3.şahis eki: dururlar,-durlar / dürler
Görülen geçmiş zaman : -idi , idi
Öğrenilen geçmiş zaman :-imiş
Dilek - Şart :ise
-duk,-dük partisibi
fiilinin gerindium şeklidir. Uyuma uymamaktadir
FİİL ÇEKİMİ
Eat ‘devresinde kullanılan üç grup şahıs eki vardır.
1-Geniş zaman ,şimdiki zaman ,ögrenilen geçmiş zaman ,gelecek zaman ,istek ve gereklilik kipleri için şahis zamiri menşeili şahis ekleri kullanilmaktadir.
T.1.şahis:a)-van /-ven
b)-am /-em
c)-ın /-in
T.2.şahis:-sin /-sin
T.3.şahis:-durur;-dur /-dür
Ç.1.şahis: a) -ivuz / -vüz
b) -uz / -üz
Ç.2.Şahis: -siz / -siz
Ç.3.Şahis: -lar / -ler (-durur, -dur /-dür)
2. Görülen geçmiş zaman ve şart kipinde kullanilan şahis ekleri ise iyelik menşelidir.
T.1.Ş: -m
T.2.Ş: -ń
T.3.Ş: eksizdir.
Ç.1.Ş: -k /- h /-k
Ç.2.Ş: -ńuz / -ńüz
Ç.2.Ş: -lar / -ler
Birde emir kipinde kullanılan şahıs ekleri vardır. Bunları emir ekiminde inceleyeceğiz.
Basit Sigalar
Bildirme (haber, ihbar)
görülen Geçmiş Zaman (praeteric)
geçmiş zaman eki -di / -di’ dir. T ve Ç 1. Ve 2. Şahislarda vokal daima yuvarlaktir.
Öğrenilen Geçmiş Zaman (nakli, mazi)
Öğrenilen geçmiş zaman eki -mış /- miş dir. Ancak -up, -üp gerindium eki ile de öğr. Geç. zaman ifade edilmektedir. Bu ek gönellikle 3. Şahıs ta kullanılmakta 1. Ve 2. Şahıslara nadiren gelmektedir. Doğu Türkçesi(nde asli şeklini korumuştur. Tur-fiil ile kullanılmaktadır. Gerindium ekinden sonra gelen tur-fiilinin düşmesiyle, gerindium eki öğrenilen geçmiş zaman fonksiyonuna sahip olmuştur.
Geniş Zaman (muzari)
Geniş zaman eki ET’de -ur / -ür; nadiren -ar / -er; tek tük de -ir / -ir, ünlü ile bir fiillerde -yur / -yür, nadiren de -r şeklinde kullanilmiştir.
EAT’ nde -ur/-ür; -ar/-er ve -r şekli kullanilmiş, nadir olarak ta -ir / -ir şekline rastlanmiştir. -ur / -ur ‘ün vokali EAT’nde yuvarlaktir.
Geniş zamanin menfisi -maz /-mez eki ile yapilir.
Gelecek Zaman (istikbal)
ET’ de ayrıca -tacı / -teci; -dacı / -deçi, cı / -ci kullanılmıştır.
ET’de gelecek zaman eki -gay / -gey idi. Sonradan -ga / -ge şekli ortaya çikan bu ek BT’ne g ve glerin düşmesiyle -a / -e şeklinde geçmiş ve fonksiyon degiştirerek istek kipi olmuştur.
EAT’nde ise gelecek zaman eki -ısar / -iser dir. Kuzey Doğu ve BT’ nde kulanılan ekin ET’ nin sonlarında ortaya çıktığı bilinmekte birlikte nasıl türediği belli değildir. Bu ek EAT’ nde geniş ölçüde kullanıldıktan sonra yerini -açak / -eçek ‘e bırakmıştır.
-ısar / -iser ‘in yanında EAT’nde gelecek zaman partisibi olan -ası / -esi de gelecek zaman eki olarak kullanılmıştır.
Gelecek zaman -sa, -gerek şekli ilede anlatilmaktadir.
Şimdiki zaman:
Şimdiki zaman için hususi bir ek kullanilmamiş, istek veya geniş zaman ekleri ile şimdiki zaman ifade edilmiştir.
Günümüzde kullanılan yarı - fiilden gelen -yor ekinin 14.yy’ın bazı eserlerinde mevcut olduğu belirlenmiştir.
b. DİLEK (İNŞA)
ET’ de -sar / -ser olan şart ekinin s’ünsüzünün düşmesi ile BT’nde -sa / -se olarak kullanilmiştir.
3. Gereklilik:
EAT’nde gereklilik için özel bir ek yoktur. Dilek - şart sigasina gerek kelimesi getirilerek yapilmaktadir. Günümüzde -mali / -meli gereklilik eki EAT’nin sonlarinda ortaya çcikmiş ve
EAT’de yuvarlak vokalli şekli kullanilmiştir.
Fiillerin masdar şekillerinden sonra gerek, gerekdür kelimesi getirilerek de gereklilik yapilmaktadir.
EMİR
Emirde her şahis için ayri ekler kullanilmiştir.
T.1.Ş: -ayin / -eyin, (- ayim / -eyim), ET’ de (-ayin / - eyin)
T.2.Ş: -gil / -gil (eksiz de görülmüştür.)
T.3.Ş: -sun / -sün (ET’de -zun / -zün: -sun / -sün)
Ayrıca ET’de -zu / -zü, -su / -sü; -sunı / -süni şekillerinin de ortaya çıktığı ve devre başında -çum / -çün şekillerinin de varlığı tesbit edilmiştir.
Ç.1.Ş: -alum / -elüm
Ç.2.Ş: -ń; -uń / -üń, -ńuz / -ńüz; -uńuz / -üńüz
Ç.3.Ş: -sunlar / -sünler
Emirin menfisi -ma olumsuzluk eki + şahis ekleri getirilerek yapilir.
BİLEŞİK SİGALAR
Hikaye Şekli:
Basit kip üzerine i - fiilininin görülen geçmiş zaman eki olan i-di getirilerek yapilir.
Menfisi - ma olumsuzluk eki ile yapılır.
Rivayet Şekli:
Basit kipten sonra i- fiilinin öğrenilen geçmiş zaman şekli i-miş gerilerek yapılır.
Şart Şekli:
Basit kipten sonra i-fiilinin şart şekli i-se getirilerek yapilir.
Menfisi -ma olumsuzluk ekinden sonra basit kip eki ve şart eki getirilerek yapilir.
FİİLLERDE SORU ŞEKLİ
Bugün olduğu gibi EAT’nde de soru eki -mı / -mi’dir. Ancak günümüzden farkı uyuma tabi olmaması, daima düz vokalli olmasıdır.
PARTİSİPLER (İSİM - FİİLLER)
Partisip ekleri günümüzden farklı değildir.
Geniş Zaman Partisipleri: Bu partisipler geçmiş ve şimdiki zaman ifadesinin yaninda bazen gelecek zamanda ifade edenler -an / -en; (şimdiki zaman); -ar / -er; -ur / -ür, -maz / -mmez (menfi şekli)
Geçmiş Zaman Partisipleri: -duk / -dük; -tuk / -tük; -miş / -miş, -yuk / -yük ekleridir.
Gelecek Zaman Partisipleri: -ası / -esi, -acak /-ecek dir. ET’ de -daçı / -deçi, -taçı / -teçi, -gu / -gü, -ku / -kü, -cı /- cikullanılmıştır.
GERİNDİUMLAR
Hal Bildirenler: -u / -ü; -ı / -i, -a / -e, -arak / -erek, -urak / -ürek, -iken (-ken) dir
Zaman Bildirenler -ınca / -ince, -ıcak / -icek, -ıcağız / -iceğiz, -ıcagın / -icegin, -medin / -madın (EAT’ de -matı / -meti, -matın / -metin; -madı / -medi, -madın / -medin), -alı / -eli, -dukca / -dükce, -duğınca / -digince, -dukda / -dükde, -duğınlayız / -düğinleyiz dir.
Bağlama (Atıf Bildiren) Gerindiumları
-up / -üp (ET’te -p), -uban / -üben kullanılmıştır.
ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ
Xlll. yy’ın sonlarına kadar tek bir koldon devam eden Türk yazı dili, aynı yy’ın sonlarında dallanmalara uğramıştır. Doğuda Doğu Türkçesi (çağatayca), Kuzeyde Kuzey Batı Türkçesi (Kıpçakça), Batıda ise Güney-Batı Türkçesi (Oğuzca) adlarıyla anılan Türk yazı dilinde bugün kullandığımız yazı dilinin temelini Batı Oğuzcası (Anadolu’ya göç eden Türkler tarafından işlenerek yazı dili haline getirilen ) teşklil etmektedir.
Batı Oğuzca’sını gösterdiği değisimler göre devrelere ayırdığımızda Xlll-XV. Yy’lar arasında kullanılmış olan, içine Selçuklu dönemi Türkçesi’ni de alan Eski Anadolu Türkçesi devrinin ilk sırayı aldığını görürüz. Değişik kaynaklarda bu devrenin “Eski Osmanlıca”, Êski Türkiye Türkçesi “ adlarını da aldığı görülmektedir.
XV, asrın ll, yarısı bir geçiş devresidir. Bununla birlikte EAT’si devri özellikleri XVl. Yy boyunca devam etmiş ve XVll. Asırda da etkisin sürdürmüştür.
YAZILIŞ ÖZELLIKLERI
EAT döneminde eski Türk yazı dili özelliklerinin yanında Arap-Fars yazı dili özelliklerinin bulunması bakımından kurallı bir imla sisteminden söz etmek zordur.
Ünlüler bu dönemde kuralsız, bazen hareke işaretleri ile bazen de imla harfleri “elif”, “vav” ve “ye” ile yazılmışlardır. Zaman zaman aynı kelimenin aynı sayfada farklı yazılışlarına rastlanmıştır.
Ünsüzler de ise Arap alfabesinde p, ç, n, g seslerini karşilayan işaretler olmadigindan bunlar sirasiyla ...................................işaretleri ile karşilanmişlardir.
SES BİLGİSİ
ÜNLÜLER
1.ünlü Değişmeleri
i/e değişimi: (i>e, e>i, e)
Eskiden beri Türkçe’de çok yönlü değişimlerin olması, bu konuda yapılan çeşitli açıklamalar bulunmasına rağmen, meselenin karışık bir hal almasına neden olmuştur.
Bugünkü Türk lehçelerinde de aynı şekilde ikilik gösteren ünlülerin bulunduğu bilinmektedir.
Aynı kelimenin hem “i”li, hem”e”li şeklinin bulunması nedeniyle bazı diciler her iki sesi de bünyesinde toplayan bir kapalı “e” nin varlığından söz ederler.
Ancak yazı dilimizde kapalı “e” nin valığını ispatlayacak bir işaret bulunmamaktadır. Bu nedenle bazı dilciler “i” ile yazılan bu sesi “i”olarak, bazıları e(e) olarak okumuşlardır.
Böyle durumlarda imla ses bağlantısı kurabilmek için esreli ve üstünlü yazılışların eserdeki ağırlık düzeyi, eserin kopya yeri ve dönemi ile aslına ve kopyasına ait şekiller göz önünde bulundurularak “i”li veya yapalı “e”li şekli tercih yolunda bir normalleştirmeye gidilebilir. Ancak baştan başa esre veya esreli y’li yazılışların haklim olduğu devir ve eserlerde, bu yazılışı, EAT’nde kapalı “e” yi gösteren bir işaret yoktur, diye kapalı “e” olarak değerlendirmek pek doğru değildir.
EAT metinlerinde bugünkü Anadolu ağızlarında görüldüğü gibi kök hecedeki “i” nin ve kapalı “e” nin yan yana yaşadığı muhakkaktır. Anacak, bu durum esreli ve y’li yazılışları kapalı “e” olarak değerlendirmek için yetersizdir.
Örnekler:
-di- “demek”, yidi “yedi”, yi-“yemek”, ivine “evine” yig “yeg”, yilleri “yeleri”, zencir, “zincir” vb.
o/u ve ö/ü değişimi:
Arap harfli yazıda bu sesler için ayrı işaretler bulunmadığından yuvarlak ünlülerin dar mı yoksa geniş mi oldukları belli olmamaktadır.
Özkan bugün “uyan-, güzel, uğra-, usan-, yürü” gibi kelimelerin geniş ünlülü okunması gerektiğini belirtmektedir.
Paçacıoğlu ise bu konuda, Türkçe kelimelerde ilk hece dışında o,ö seslerinin bulunmadığının dikkate alınması gerektiğini belirtmiştir.
2. ünlü Uyumu
Kalınlık -incelik uyumu
Kalınlık incelik bakımındın ünlü uyumu Türkçe’nin genellikle her devresinde olduğu gibi bu dönemde de sağlam bir şekilde uygulanmıştır.
Bu gün uyuma uymayan -ki aitlik eki, imlada bitişik yazilan ile, içün edatlari, cevher fiili i- fiilinin geçmiş zaman partisibi i- dük, rivayet ve hikaye şekilleri de uyuma girmiştir. Hatta bu dönemde eklerle genişletilmiş Arapça ve Farsça kelimelerin bile uyuma girdigi görülmüştür.
ET devresinde mevcut olduğu halde -iken zarf fiil ekinin kalın şekli yoktur. Bu gün olduğu gibi EAT devresinde de ek daima incedir. Sadece günümüzde bazı Anadolu halk ağızlarında kalın şekli görülmektedir
-yor şimdiki zaman eki de bu devrede uyuma günümüzde oldugu gibi aykiridir.
Ol geyiği kovar iken, dürtişür-iken,
Düzlük- Yuvarlaklık Uyumu:
EAT’nde dudak benzeşmesi denilen düzlük yuvarlaklik uyumu, daha önceki devirlerde oldugu gibi henüz umumileşmemiştir. Ancak dönem sonunda başlama belirtileri göstermiştir.
EAT’nde meydana gelen yuvarlaklaşma, bir ünsüzün düşmesi sonucunda veya dudak ünsuzu olan “b, m, p, v” gibi seslerin yuvarlaklaştirici etkisiyle meydana gelmiş ya da bir agiz meselesi olarak ortaya çikmiştir. (çevir-> çevirmek)
Kelimelerde Yuvarlaklaşma:
Birden fazla kelimelerin sonunda bulunan g ve g ünsüzlerinin ET’den BT’ne geçerek düşmesi, kendinden önce gelen ünlünün yuvarlaklaşmasina neden olmuştur.
Bazı teşkil eklerindeki ünlüler, ET devresinden beri taşıdıkları yuvarlak ülüyü muhafaza ederek BT”nin çeşitli devrelerinde varlığını sürdürmüştür. (-uk/-ük; -garul/-gerül vb.)
Bir sebebe bağlı olmadan yuvarlak ünlü taşıyanlar da vardır.
(Bir kuzı pişürüp dururam “ Bir kuzu pişirip dururum”) degül “değil”, bellü “belli”
EKLERDE YUVARLAKLAŞMA
A)Aslında Yuvarlak Olan Ekler
-u/-up;-zarf fiil eki-
(yiyüp,içüp,)
-dur/-dür/”fiilden fiil(faktitif)”eki
(yığışdursun,dürişdürsün,)sürdürmek gerek)
-ur/-ür”geniş zaman eki(karnun açigur,gelur)
-dür “bildirme eki(bizimdur,erdemlüdür,erdür...)
-lu,/-lü “isimden isim yapım eki”(borçluyı,aklukaralu,kanlu...)
-mur fiilden isim yapma eki
-updur/-üpdür öğ.geçmiş zaman eki “karıyupdur,deliyüpdür..)
-u/-ü “zarf fiil eki” örnek”yoruyu virdi,diyü...)
-ur/-ürfiilden “fiil yapım eki”
B)Ünlüsü Sonradan Yuvarlaklaşmiş Ekler
-alum/-elim “ç.1.ş.eki”(görelim varalum geturelum..)
-dun/-dün “1.2.ş.eki”(toymadun,yidürdin)
-du-k/-dü-k “gör.geç.z.eki”(kılduk)
-um/-üm
-un/-ün “ç.3.ş.emr kipi”(gelün,virün
--ş- “f.f.y.eki”(yoriyişundan
-dukça/dükde “zarf fiil eki”(soyradukda
-dukça/-dükçe “ger.eki”
-nuz/-nüz “ç.1.ş.eki”
C)Düz Ünlü Taşiyan Ekler
-ı/-i “yükleme hali eki”(dedeyi
-cı/-ci “isimden isim yapım eki”
-ncı/-nci “i.i.y.e”
-dın/-din “ablatif hali eki”
-lik/-lık “i.i.y.e”(şadılık
-ı/-i/-sı/-si/ “t.3.ş.iyelik eki”(yuzi,şuyına)
-sın/-sin “t.z.ş.i,emir”(gelsün,kosun
-dı/-di “gör.g.z.eki”(diledi,eyledi,çıkdı)
-ısar/iser “gel.z.eki”
-gıl/-gil “t.z.ş.emir eki”(algıl,çıkgıl,olgıl)
-ıcak/icek ve -ınca/ince “zarf fiil ekleri”
-mış/-miş “partisip eki”
-mış/-miş “öğr.g.z.eki (esirgemiş,işlemiş,soylamış)
-ıcı/-ici “f.f.y.e”
-ım/-im “ilgi hali eki”
-ız/-iz “ç.1.şahıs eki”
-mı/-mi “soru eki”
3.ÜNLÜ TÜREMESİ
Ünlü türemesi bu dönemde birkaç örnekte görülür.Ancak kelime ortasında olmak üzere az-a-cuk,yig-i-rek-dür kelimelerinde tesbit edilmiştir.
4.ÜNLÜ DÜŞMESI
Ünlü düşmesi hadisesi EAT si döneminde az rastlanmaktadir.(sitma<isitma udi-ki>uyu-ku->yuku)
Kelime ortasında vurgusuz ünlünün düşmesi hadisesi oldukça yaygındır.Bunun nedeni ise vurgusuz orta hece ünlüsünün düşme temayülünde olmasıdır.(Gönül)>gönli,beniz>benzi,-eyülük<eylük,oğul-<oğlı,buyruk<üzere>üzre) vb.)
Esasen orta hece ünlüsünün düşmesi hadisesine Eski ve Orta Türkçe metinlerinden de rastlanmaktadir.Eskiden beri görülen bu düşüşün örnekleri bu devir metinlerinde de yaygindir.
(ağrı-<ağırı,buyruk<buyuruk,eylük<eyülük vb.)
5.ÜNLÜ BİRLEŞMESİ
Türkçe,de kelime köklerinde yan yana iki ünlü bulunamayacağı için ünlü ile biten bir kelimeye ünlü ile başlayan bir ek veya bir kelime eklendiğinde ünlülerden biri düşmekte ve bir birleşme hadisesi olmaktadır.Geçici olabilecek bu birleşme kalıcı da olabilmektedir.
Devamlı düşme sonunda kalıplaşmış sözler ortaya çıkmıştır.Bunların çoğu günümüzdede kullanılmaktadır.Geçici düşme aruz vezni zaruretinden ileri gelmektedir.(niçün<ne-içün,n,ol-<ne-ol,nic,ol-<nice-ol,şimdi<şu-imdi,kendüzi<kendü-öz-i,şol<şu-ol,böyle<bu-öyle vb.)
Geçici olan ünlü birleşmesinin de çeşitli örnekleri vardir.Bir kismi -ki ile,bir kismi -i fiili ile,çogunlugu degişik keklimelerden yapilmiştir.(k’ol,k’ola,k’ümmetine vb,)belürdise<belürdi ise,kiladi<kila idi vb) big oldi<bigi oldu,halk’oldi<halka oldi,dinleyen’iy<dinleyeni iy,n’ister<ne ister.
B.ÜNSÜZLER
Eski Anadolu Türkçesi’nin bu günki yazı dilimizden ayrılan en önemli yönü ñ damak ünsüzü ile,h sızıcı gırtlak ünsüzü bünyesinde bulundurulmasıdır.(yohsul “yoksul,deñiz “deniz”
1.ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
b>p değişimi
Eski Anadolu Türkçesi’nde “b” ünsüzü kendisini korumuştur.
b>v değişimi
ET ‘de bazı kelimelerde bulunan b’ler BT’ne geçişte v ‘ye dönmüştür.
Ancak EAT devresinde bazı b ,li şekillerde görülmüştür.
k>g değişimi
Kelime başinda görülen bu degişiklik yine ET ‘den BT’ne geçişte görülür.Geniş ölçüde olan bu degişim umumileşmiştir.Çünki Osmanli sahasinda “g” olan bazi kelimeler,Kuzey ve Dogu Türkçesi’nin tesiriyle azeri sahasinda k olarak varligini devam ettirmiştir .Ancak Arap harfli yazida kef ile yazilan kelimelerin k ,li mi g li mi olduklari ayirt bedilememektedir.Bu durumu göz önünde bulunduran bazı müstensihler,k ile g ,yi birbirinden ayırabilmek için kef’in üstüne veya altına 3 nokta koymak suretiyle yeni bir şekil geliştirerek g’yi belli etmişlerdir .Ne var ki bazı eserlerde iç sesteki k>g değişiminden doğan gelişmeleri belirtmek üzere üç noktalı kef kullanılmış ,ön seslerde ve iç seslerde bazen bu ayrıma uyulmuş,bazen uyulmamıştır.
t > d değişimi
ET ‘de kalın ve ince sıradan tüm kelimelerin başında t ‘li şekiller bulunmaktaydı.ET devresinin sonlarında t’li şekiller yerine d ‘li şekiller kullanılmaya başlanmıştır.EAT döneminde ise t ‘yi sürdürme veya d’ye dönüştürme açısından karışık bir durum söz konusudur .Bu karışıklık eserden esere ve yy.dan yy. la farklılıklar göstermektedir.Ancak daha ziyade ince sıradan kelimelerdeki t,ler muhafaza edilmiş ve genellikle t, ile yazılmıştır.(d’iyen dönmüş örn. Deg-dodak,dınma- “aldırış etmeme;t ‘yi koruyan örn.tag,tam, “dam”tanuklık vb.)
k >b değişimi
Türkçe kelimelerde ön ses durumunda h sesi olmadığı için ön ses durumundaki k’lar kendini korumuştur.
Türkçe kelimelerde iç ve son ses durumundaki k>h değişikliği ise eEAT,nde geniş ölçüde görülür.Fakat k,lı ve h,lı şekillerin yan yana ve karışık kullanılması bu hadisenin düzensiz olduğunu gösterir.Sonraki devirlerde Anadolu sahasıda k,lı şekiller umumileşirken,Azeri sahasıda h,lı şakiller umumileşmiştir.(çoh,yoh,yahşı,ahşam,ahşa,duzah vb.)
g>v değişimi
Bu değişim özellikle yuvarlak unlülü kelimelerde görülmektedir.Tek heceli kelimelerin son sesleri ile birden fazla heceli kelimelerin iç seslerindeki g/g ünsüzleri korunmuştur.çoğu bugün y şeklinde okunan g/g’lerin EAT devresinde ğ ve y’ye dönüşüp,olanlarda g>v değişimi görülmektedir. (kılaguz>kılavuz,soğuk>sovuk dög>döv- vb.)
ñ >g , n>g değişimi
Azda olsa bu değişimi rastlanmaktadır.(añır >ağır-) ň EAT döneminde kendisini korumuştur.
ň>m değişimi
Bazı kelimelerde yuvarlak vokallerden sonra gelen ve bugün -m-olan “ -ň- “ kendini korumaktadır.(göňlek,koňşu,toňuz,)
2.ÜNSÜZ DÜŞMESI
g/g düşmelerinin dişinda orta hecede “l” düşmesi(keltür>getür,oltur>otur),y düşmesi (yilan>ilan,yildiz>ildiz)b düşmesi(bol>ol) r,w düşmesi(bu düşme birkaç örnekte görülür.(suw<su,berkle>bekle)
3.ÜNSÜZ TÜREMESİ
Yardımcı ses olan y ve n sesleri kullanılmaktadır.,ancak işaret sıfatı ve zamirlerinde bu dönemde 2’li kullanım görülür.(bu-n-lar,bu-lar vb.)
ÜNSÜZ İKİLEMESİ
Sadece -ss-olarak ve birkaç kelimede görülmektedir.(ısı>ıssı,ası>assı “fayda”,usuňı>ussuňı “aklını,appak elli)
Ayrıca ET ‘de tür-fiili EAT ‘nde başına ve almış ve vur olmuştur.Aynı zamanda ur- şeklinde kullanılmıştır.
ÜNSÜZ BENZEŞMESI
Tonsuz ile biten kelimelere getirilen eklerin başindaki ünsüzün,ünsüz uyumuna göre tonsuz olmasi gerektigi halde,EAT si metinlerinde bu kurala uyulmadigi görülür.Bu durum eklerin klişeleşmiş bir halde yazilmasindan kaynaklanmiştir..Daima sedali olarak kullanilan ekler:
-da/-de (baş-da ,hikayet-de)
-dan/-den (inayet-den ,iş-den)
-du/-dü (beňzet-düm ,tut-dı)
duk/-dük (geç-dük,aç-duğını)
dur/-dür (çek-dür-ür ,ulaş-dur-up)
-durur/-dur (iş-dur,çok durur)23
İki ünlü arasında bulunan sadasız ünlüler sadalılaşmıştır.Böylece -t->-d-,-k->-g-,-k->-ğ-değişmeleriolmuştur. (Yüklet-/yüklede,görmek-/görmeğe)değişmeleri olmuştur.
************TEZ
Türkçe’de daha çok ağızlarda görülen bu hadiseye EAT metinlerinde de rastlanmaktadır.(çömlek>çölmek,kavra->karva-)
HECE DÜŞMESI
Hece düşmesinin metinlerindeki en yaygin örneklerine,bildirme eki olarak kullanilan tur-fiilinin geniş zamani olan “durur”şekline rastlanmaktadir.(aç-dur,cahil dururlar,senüň-dür, güneş durur>güneş-dür.)
ŞEKIL BILGISI
YAPIM EKLERİ
İsimden İsim Yapım Ekleri
-lık,-lik
:Bu ekin asıl fonksiyonu sıfatlardan isim yapmaktadır.Ancak isimlerden de sıfat yaptığı görülür.
Bu ek sonu “e”ile biten yabancı kelimelere eklendiği zaman kalın şekildedir(cömer-lık)
-an/-en :fonksiyonu ve manası tam belirlenemeyen bu ek birkaç kelimede görülür.(er-en ,ogl-an)
-cı,-ci,-çı,-çi :
ET ‘de ç’li şekilleri kullanmiş olan ek genellikle meslek ve ugraşmayla ilgili isimler yapar.
-lı,-li,-lu,-lü:
sıfat eki olarak bilinen bu ek,yerine göre hem isim,hemde sıfat olarak kullanılmaktadır.
Daima yuvarlak vokali bu ekin olumsuzu -suz/-süz ‘dür.(bahtlu,baş-suz)
-daş/-deş
Berberlik ve ortaklık bildiren ek Türkçe’de eskiden beri kullanılır.
-av/-ev
ET ‘de -av,-ev,-ag’u,-gü olan ek ET,OT ve DT ‘nde kullanılmış,BT ‘de terkedilmiştir.
-rak/-rek
sıfatlara getirilen bu ek Türkçe’de eskiden beri kullanılmaktadır.Karşılaştırma ve dahalık, fazlalık bildirir.(beğenilmiş-rek)
-cak/-cek ve -cuk/cük, -cugaz/-cügez
Vokalleri yuvarlak olan ve küçültme bildiren bu ek azla kullanılmaz (az-a-cuk ,kıl-cugal-um)
-layın/-leyin ve -cılayın /-cileyin
Eşitlik ve benzetme bildiren,birleşik olan ek,sayi isimlerinden sonra gelince “defa ,kere” manasini taşir.(sen-leyin,ugur-layin vb.)
-ncı,-nci
Sayı ismi yapmada kullanılır.(iki-nci)
FİİLDEN İSİM YAPMA EKLERİ
-k/-k; -uk/-ük
İşlek olarak kullanılan ek,sonu vokalle biten kelimelere doğrudan eklenir. Fiilden sıfat ve mücerret isimleri yapar.(uza-k,aç-uk,biti-k,tanu-k,yık-uk)
-ak /ek :
Yer ve alet isimleri yapan ekin -gak/-gek şeklinin g ‘lerinin düşmesi ile meydana geldigi düşünülmektedir.
-ıcı/-ici
Fiilden bir işi merhametle veya itiyad halinde yapani göstermek üzere sifat yapar.-an /en partisip eki gibidir.(al-ici,dilen-ici,gör-ici vb.)
-ı /-i/-u/ü:
Günümüzde de kullanılan bu ekin:
a)ET,de “-g ve g” fiilden isim yapma ekinin BT’nde düşmesiyle meydana gelmiş olabilecegi ifade edilmektedir.
b)Zarf fiil ekinin kalıplaşması sonucunda,
c)-gu/-gü f.i.y ekinin başindaki ünsüzlerin düşmesiyle meydana gelmiş olabilecegi ifade edilmektedir.
Fiillerin pasif tabanlarına -u/ü eki getirilerek partisif manası taşıyan sıfatlar yapılır.(kurul-u,gel-ü,yazıl-a)
-ış/iş
İşlek kullanılan bu ek daha çok hareket ve iş isimleri yapmaktadır.
-ma/-me.
Daha çok iş isimleri yapan bu ekinde işleklik sahasi geniştir.(-mak,-mek mastar ekinin hafifletilmiş şeklidir .)(dig-me ,sür-me )
-mak/mek
Fiilden hareket isimleri yapan bu ek eskiden beri kullanılan işlek bir ektir.
-gu/-gü
Alet ismi ve mücerret isimleri yapar.(çal-gu,sev-gü)
-m
İşleklik derecesi geniş olan ek genelde bir hamlede olan işi ifade eder.(bak-ı-m,gey-i-m vb.)
-t
Vasıta bildiren ek fazla işlek değildir.(bin-i-t,um-u-t, öğ-ü-t vb.)
-n
Eskiden beri kullanılan,işleklik alanı geniş olmayan ek çeşitli manada isimler yapar .(büt-ü-n,ek-i-n, uzu-n)
-gı/-gi/-kı/-ki
Türkçe’de eskiden beri kullanılmaktadır.(sev-gi-li,iç-ki)
-aç/-eç
Örneği az olan bir ektir.(gül-eç,um-aç)
FİİLDEN FİİL YAPIM EKLERİ
-k-:
Manayı şiddetlendirmekdir.(kay-ı-k , tur-u-k-)
-dur-/-dır-/-tır-/-tir-
İşlek olan faktitif eklerindendir.Eskiden beri işlek olarak kullanılmaktadır.Daha çok oldurma ve yaptırma ifade eder .
-t-:
Genellikle vokalle biten veya tek heceli fiil tabanlarına getirilir.Bugün de aynıdır,iki vokal arsıda sedalılaşarak. “d” olur.(az-ıd-ur,söyle-d-e,korkı-d-ur vb.)
-r-,-y-,-z-
Nadir kullanılan eklerdir.
-l ve-n
Pasiflik ekleri bugünkünden farksızdır.Sadece ara vokal genellikle düzdür.
-dar/-der
İşlek olmayan faktitif eklerinden biridir.
-n-
Türkçe,de eskiden beri işlek olarak kullanilan eklerden biridir.Bu eke dönüşlülük eki de denir.Asil fonksiyonu kendi kendine yapma ve olma ifade eden fiiller yapmaktir.
-l-
Dönüşlülük ekidir.Bugünde aynidir.
İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
-la / -le
eskiden beri işlek olarak kullanilan bu ek çeşitli manalarda fiiller yapmaktadir. (bagiş -li, iz - le vb.)
-da / -de
günümüzde daha çok tabiat sesi taklit eden iki heceli kelimelerden fiil yapan bu ekle yapılmış az sayıda örnek vardır.
-al / -el eskiden beri kullanıldığı halde işlek değildir.
(al-al (kızarmak), boş-al-t-mak)
-l
pek işlek olmayan bir ektir. (ince-l-, egri-l vb.)
-ar / -er
işleklik alani sinirli olan bu ek eskiden beri kullanilmaktadir. Daha ziyade renk isimlerinden fiiller yapar.
-a / -e
fazla işlek bir ek degildir. (göz-e-t-, yaş-a- vb)
-sa / -se, v-mse
genellikle arzu etmek ve soymayanlamı taşıyan fiiller yapar. (su-sa-n, ben-ümse vb.)
İSİM
Çokluk
EAT ‘nde de diğer devirlerde olduğu gibi çokluk eki -lar / -ler dir.
İYELİK EKLERİ
1,T.Ş: -m,-(u),/-(üm)
2.T.Ş:-ň,-(u) ň / -(ü) ň
3.T.Ş:-i /-i ;-si /si
1.Ç.Ş: -muz /-müz ;-(u)muz /-(ü)müz
2.Ç.Ş:-ňuz /-ňüz ; -(u)nuz /-(ü)nüz
3.Ç:Ş:-lari /-leri
İyelik eklerinde günümüzdeki şekillerden farklı olarak 1.ve 2.şahıslarda aradaki vokal daima yuvarlak ve 3.şahıs eki ise daima düz vokallidir.
Türkçe’de çokluk 3.ş.iyelik eki -i/-i teklik 3.şahis iyelik eki ile -lar /-ler ile birleşmesinden meydana gelmiştir
İSİM ÇEKİMİ
1.İlgi hali(genetif)eki:-uň/üň; -nuň/-nüň Teklik ve çokluk 1.şahıslarda -üm şeklindedir.
2.Belirtme (Akkuzatif) hali eki: -ı/-i; -nı/-ni
-ı/-i akuzatif eki, ET’de -ıg/-iy (-ğ/-g) idi. Bu ekin ğ veg leri düşerek ekin fonksiyonunu yardımcı sesler üstlenmiştir.
ET’ de zamirlere -nı/-ni ve 3. şahıs iyelik eklerinden sonra da -n gelmektedir.
İsmin yalın haline -
ı/-i şeklinde de gelmektedir. EAT’ nde belirtme hali bazen eksiz de karşılanmaktadır. Bu daha çok birinci ve ikinci şahıs iyelik eki almış kelimelerde görülür.3.Yönetltme (Datif) hali eki: -a/-e
EAT’nde datif eki -a/-e dir. ET’de “-gölge; -kal-ke” şeklinde kullanilmiştir. BT’ ne geçişte -g/-g; -k/-k ‘ler düşmüştür.
Anadolu sahasında ve Azeri bölgesinde de -a/-e şeklindedir.
Datif eki bazen akkuzatif, lokatif, ablatif ve ile edatının yerine kullanılmaktadır.
4. Bulunma (lokatif) hali eki: -da/-de
Türkçe’nin her döneminde ve tüm şivelerinde lokatif hali eki kalin siradaki kelimeler -da; ince siradakilere -de olarak eklenmektedir.
5. Ayrılma (Ablatif) hali eki:
ET’ -tın/-tin; -dın/-din şeklinde olan ek; BT ne geçişte -dın/-din şeklinde varlığını devam ettirmiştir. Bu ekin ET’de -ta/-te -da/-de şekline de rastlanmaktadır. Sonraları -dan/-den şekline dönmüştür.
6. Eşitlik (Ekvatif) eki -ca/-ce; -çal/-çe
ET’ de ç’li şekilleri olan ekin c’ li şekilleri EAT’nde ortaya çikmiştir. Ek eşitlik, miktar, mukayese, benzerlik ve kadar ifade etmektedir.
ET’ de bir de -layu/-leyü şeklinde olan eşitlik eki kullanilmiştir. EAT nde bu ek -layin/-leyin şeklindedir.
Eşitlik eki olarak birde -cak/-cek; -çuk/-çek küçültme eki kullanilmiştir.
7. Yön gösterme (cihet, direktif) eki, -ra/-re; aru/-erü
Kalın kelimerled -ra, ince kelimelerde -re şeklindedir.
ET’ de -gorul/-gerü; -koru,-kerü şeklinde olan BT’ ne geçişte g/g ve k/k leri düşerek ek -aru/-erü şeklini almiştir.
8. Vasıta (İnstrümental) -n;-la/-le; -ıla/-ile, -lan/-ilen
bağlama edatı ile nin (-la/-le) kullanılışında günümüzdekinden farklı bir durum yoktur
-n instrümental eki ise EAT devresinde oldukça işlek kullanişmiştir.
Sıfat
Niteleme Sıfatları
Niteleme sıftlarının örneği çoktur.
Sıfatlarda karşılaştırma; -rak/-rek eki eli yapılır EAT’nde ve günümüz Türk Şivelerinin bazılarında konsanantla biten tabanlara -rak/-rek, nadir olarak da -ırak/-irek, -urak/-ürek şeklindedir. ET ve Ot ‘de rastlanmamıştır. Bu günkü Türk lehçelerinde görülen -ırak/-irek; -urak/-ürek karşılaştırma -ırak/-irek eki ile EAT’de nöbetleşe kullanıldığı belirtilmektedir.
Sıfatlarda berkitme; sıfatların tekrarlanası ile yapılır.
Aynı zamanda ilk heceye -p konsanantının getirilip kelimeyle birleştirilmesi ile de yapılmaktadır.
Küçültme sıfatları -cak/-cek, -cuk/-cük ekleri eli yapılır.
Günümüzde ise -cık/-cik, -cuk/-cük şeklindedir.
Belirtme Sıfatları
1. işaret sifatlari: bu, şu, o, şol, ol ‘dur. Işbu ve is bu da kullanilir.
EAT’nde şolok şeklide kullanilmiştir.
2. Sayı Sıfatları: bazı sayı isimleri dışında kullanılışları açısından bugünküne göre farklı bir durum yoktur.
Genellikle iyelik eki, daima düz vakallidirler. Nadir olarak iyelik eksiz şekiller de görülür.
3. Belirsizlik Sıfatları: Belirsizlik sıfatları türlü türlü kullanılmıştır. (kamu yohsula, her okında, hiç kimse, nice gün vs)
4. Soru sıfatları: Nice, ne, kankı, kaç vb sorı sıfatlarıdır.
(kankı, yirde)
Zamir
1. Şahis Zamirleri: Ben, sen, o, ol, biz, siz, onlar’dir. Aslinda isim grubuna dahil olan zamirlerde çekim esnasinda kökte degişiklik meydana gelmektedir.
Şahislar “ben,biz”
Şahislar “sen,siz”
Şahislar “ol,olur”
ET ve EAT’nde “ol” olan 3. Şahis zamiri osmanlica’nin başlarinda “o” şeklini almiştir. Ençok degişiklik gösteren zamir 3.şahis zamiridir.
O, ol, anı, ana, anda, andan, onun, onlar, onları, onlara, onlardan, onlarun
Ol zamirinin instrumantal ekli şekli anin “u halde, onun için, onunla, binaenaleyh” manasi vermektedir.
Şahis zamirlerinin genetifi ET’de uyuma uyarken, EAT’nde yuvarlak şekillidir. (Ben-üm, sen ün, onun, bizüm, sizün, onlarun) bugün benim, senin, onun, bizim, sizin onlarin şeklindedir.
Akkuzatif hali: ET’ de zamirlerden sonra -nı/-ni akkuzatif eki kullanılırken, -aBT’de -ı/-i, EAT’nde -ı/-i şekli kullanılmıştır.
(beni (bini, meni), seni (sini), anı, bizi, sizi, onları şeklindedir. Bugün beni, seni, onu, bizi, sizi, onları şeklindedir)
datif hali: ET’de bana (mana), sana (sene), ona (onar), bizge (bizke, bizine) sizye (sizine, sizlerke), olarka, EAT’nde ve Osmanlıca da bana (mana), sana, ana, bize, size, onlara şeklinde kullanılmıştır.
Bugün bana, sana, ona, bize, size, onlara şeklindedir.
Şahis zamirlerinin lokatifi:
ET’ de minde (minte, mindide, mintede), sinde (sinte, sinde, sintede, sinınde), onda (onta, ontada, anında), bizde (bizinte, biznide) sizde (sinide, sizlerde), olorda, EAT’de bende (binde, mende), sende, onda, bizde, sizde, onlarda şeklinde kullanılmıştır. Bu gün bende, sende onda, bizde, sizde, onlarda şeklinde kullanılmaktadır.
Şahis zamirlerinin ablatifi:
ET’ de mindin (minitin), sindin (sinitin, sinindin) andın 8antın, anındın), biznidin, siznidin, onlardın, EAT’de benden (binden, menden), senden (sinden), ondan (andın), bizden, sizden onlardan şeklinde kullanılmıştır. Bugün benden, senden, ondan, bizden sizden, onlardan şeklinde kullanılmaktadır.
2. işaret zamirleri
işaret zamirleri bu, şu, o, ol ve şol dur. Çokluklari; bular, bunlar, şular, şunlar, olardir. Şol( un çoklugu yoktur ve şu + ol dan meydana gelmiştir.
İşaret zamirlerinin genetifi:
ET’de bunun, anın, bularnın, onlarnın, EAT’nde bunun, şunun, onun, bularun (bunların), şularun (şunların), olarun onlarun) şeklinde yuvarlar ünlülü kullanılmıştır. bUgün ise bunun, şunun, onun, bunların, onların, şunların şeklindedir.
İşaret zamirlerinin akkuzatifi
ET’ de bunı, munı, anı, bularnı, olarnı; EAT’de bunı, şunı, anı (anu), buları (bunları), şuları (şunları), oları (onları)a; bugün ise bunu, şunu, onu, bunları, şunları, onlarışeklindedir.
İ.Z. Datifi
ET’de bunar (muna, munar), onar, bularga,olarğa; EAT’nde ise buna (muna), şura, ona, bulara (bunlara), şulara (şunlara), olara (onlara); bugün ise buna, şuna, ona bunlara, şunlara, onlara şeklinde kullanılır.
İ.Z Lokatifi
Eskiden beri bunda (munda, muntada), şunda, onda (anta), bularda (bunlarda), şularda (şunlarda), olarda (anlarda) şeklinde kullanilan ek, bugün de bunda, şunda, onda, bunlarda, şunlarda, onlarda şeklindedir.
İşaret Zamirlerinin Ablatifi
ET’de bundın, şundın, andın, bulardın, şulardın, olardın: EAT’nde bundan (mundan), şundan, Ondan (andın), bulardan (bunlardan), şulardan (şunlardan), olardan (anlardan) şeklinde kullanılırken bugün bundan, şundan, ondan, bunlardan, şunlardan, onlardan şeklindedir.
İ. Z. Nin eşitlik hali
ET’de bunçü, (munça), onca, ; EAT’nde c’ li ve ç’li şekiller bir arada kullanilmiştir. (ançilayin (ancilayin), buncilayin gibi şekiller) bugün bunca, şunca, onca, bunlarca, şunlarca, onlarca şeklindedir.
3. dönüşlülük zamirleri
öz, kendü, ve ikisinin birleşmesinden meydana gelen kendüzdür. Günümüzde az ve kendüz şekli kullanilmamaktadir. Kendisi, kendi şekilleri vardir.
3. belirsizlik zamirleri
kim, kimi, kimerse (kim+erse), kimse (kim+ise), kimesne, kimsene(kim+ise+ne), herki, herkim, her biri, kankı, kankısı, kamu (kamuğ) kamusu, ayruk, cümle, cümlesi, fülan, niceter, vb.
kim ve ne aslında soru zamiri olup belirsizlik zamiri olarak kullanılırlar.
4. soru zamirleri
“kim ve ne” asıl soru zamirleridir. İyelik eki getirilmiş soru sıfatları ve bazı kelimeler soru zamiri olarak kullanılmaktadır.
Vasfiyet zamiri olan -ki ‘nin EAT’nde kalın şekli de görülmektedir.
Zarf
Zaman zarfları
Bugün, imdi, indi, şimdi, girü, bir gice, dün ü gün, kaçan “ne zaman”, hemişe, çü,çün, nice bir “ne zamana kadar”, şoldem gündüzin, öylen, evvel, şon, pes “sonra”, ilkin, henüz, tonlacak, dünle vb. zaman zarflarinin yaninda; isme son çekim edatlari getirelerek yapilin -a dek, -adeyin, -dan berü, -dan girü gibi zarflar da kullanilmiştir.
Yer zarfları
Karşu, ara, kanda, her kanda, içerü, girü, orta, ilerü, irak, kancaru, yukaru, aşaga, anari, taşra, tapa gibi kelimeler kullanilmştir.
Miktar zarfları
Katı, top, key gey “çok, iyi” iyen “çok, pek”, igende, öküş, bir katre, katre katre, bir deste, az, niçe, ol kadar, şol kadar külli, yavlak, tümen tümen vb. kelimeler kullanılmıştır.
Suret zarfları
Bencileyin, ancılayın, böyle, şöyle, eyle, eyle kim, şöylekim, bu denlü, nice niceme, bayık “aşikar, şühesiz” ansuzın, arkun orkun “yavaş yavaş” dürlü dürlü, saf saf, pare pare, nagehan, eksüksüz, bu resme, nice kim, gine, ayrub vb. kelimeler suret ve tarz zarfı olarak kullanılmaktadır.
Edat
Kendi başlarina anlamlari olmayan edatlar, birlikte kullanildiklari kelimelerin,kelime gruplarinin,ve cümlelerin kullaniliş,ve ifadelerine yardim ederler.
Bağlama Edatları
Eğer, gerçi, bari, ger, v’eger, çi-ger, amma, gibi sebeb bildiren; meğer, meğer kim, ta, takim, illa gib, istisna bildiren; u, vü, ve, veya, ile, yahu, ya, yahuz, yahud, gibatıf bildiren; şöylekim, nitekim, eyleki, benzer, güya, sanki, san, sanasın gibi benzetme bildiren; ki, kim, gibi de cümle bağlayıcı olan bağlama edatları mevcuttur.
Son Çekim Edatları
Nominatiu halde bulunan gibi son çekim edatlarından gibi,bilgi;teg ,deg ,tegi ,degi ,edatları benzetme;içun,sebep;ile,birle,bile,beraberlik bildirir.içre,üzere-üzre yer,tarz bildirir.
-a degin ve dek datif üleyen ,sonlandırma bildiren edatlardır.
Ablatif Üleyen Edatlar;
-den berü,den girü,den sonra zaman;-den ötürüsebep,den yana yer ve yön bildirmektedir.
Soru Edatları
Ne ,kanı, acep ,nice ,niş, neden,ne için niçün ,nire, ninere, nireden, kanı ,kand,kandan,nite ,vb. kelimeler soru edatı olarak kullanılmaktadır.
Berkitme Edatları
Dakı, dabı, da, de, Farsça,da had, Türkçe,de ok,tur.Ok edatı zamirlerden sonra kullanılır.64
İşaret Edatları
Uş, uşda, ve uşbu, kelimeleri işaret edatlari olarek kullanilmaktadir.
Çağırma Edatları
İy, ya, i, eya, -a, ya, dır.Yabancı asıllı ah, heyhat, diriğ, diriga, zinhar, zihi, aman, kelimeleri, de çağırma edatlarıdır.
FİİL
BİLDİRME EKLERİ
Haberin geniş zaman halini ifade etmek için kullanilan 1.ve 2. Şahis ekleri şahis zamirlerinden ,3.şahis eki, tur-fiilinden meydana gelmiştir. Haberin görülen , ögrenilen geçmiş zaman, ve dilek-şart kipi -i- cevheri fiil ile yapilmaktadir.
GENİŞ ZAMAN
Teklik 1.Şahis eki; -am/- em/ ;-van/ -ven
Bu eke ET;de daha çok tonyukuk ve yenisey yazılarında rastlanmaktadır.Ek “ben”zamirinden gelmektedir. B>u değişimi oluşmuştur.65
Yine EAT,nde ekin v’leri düşmüş ve ekin -am / -em şekli ortaya çikmiştir.66
Bugün -ım / -im şeklinde kullanılmaktadır.
Teklik 2. Şahis eki; -sin / -sin
Ek günümüzde ünlü uyumuna uyarak hem düz hem de yuvarlak ünlü olarak kullanılmaktadır.
ET’de “sen”zamirinden gelen ek e/i değişikliğine uğramıştır.
Teklik 3.şahis eki: -dur /- dür
ET de tur-fiilinden gelen ek, isimlerin bildirme şeklini kurmada kullanilir. Şimdiki zamanla birlikte geniş zamani da içine alir. 67
EAT ’nde hem eklemiş olarak hem de eklememiş olarak fiil şekli ile kullanilir.68
Günümüzde bu ek tamamen ekleşmiştir. BT ‘nde çoklukla degiştirilen ek sadece ,Türkmen Türkçesi’nde tüm şahislarda kullanilir.69
Ç.1.şahis eki: -uz / -üz
ET’de biz zamirinden gelen ek, b>v değişikliğine uğramıştır. Bu değişimden sonra “v”vokalle kaynamış ve onu yuvarlaklaştırmıştır.70
Ç. 2.şahis eki :-siz /-siz
Ç. 3.şahis eki: dururlar,-durlar / dürler
Görülen geçmiş zaman : -idi , idi
Öğrenilen geçmiş zaman :-imiş
Dilek - Şart :ise
-duk,-dük partisibi
fiilinin gerindium şeklidir. Uyuma uymamaktadir
FİİL ÇEKİMİ
Eat ‘devresinde kullanılan üç grup şahıs eki vardır.
1-Geniş zaman ,şimdiki zaman ,ögrenilen geçmiş zaman ,gelecek zaman ,istek ve gereklilik kipleri için şahis zamiri menşeili şahis ekleri kullanilmaktadir.
T.1.şahis:a)-van /-ven
b)-am /-em
c)-ın /-in
T.2.şahis:-sin /-sin
T.3.şahis:-durur;-dur /-dür
Ç.1.şahis: a) -ivuz / -vüz
b) -uz / -üz
Ç.2.Şahis: -siz / -siz
Ç.3.Şahis: -lar / -ler (-durur, -dur /-dür)
2. Görülen geçmiş zaman ve şart kipinde kullanilan şahis ekleri ise iyelik menşelidir.
T.1.Ş: -m
T.2.Ş: -ń
T.3.Ş: eksizdir.
Ç.1.Ş: -k /- h /-k
Ç.2.Ş: -ńuz / -ńüz
Ç.2.Ş: -lar / -ler
Birde emir kipinde kullanılan şahıs ekleri vardır. Bunları emir ekiminde inceleyeceğiz.
Basit Sigalar
Bildirme (haber, ihbar)
görülen Geçmiş Zaman (praeteric)
geçmiş zaman eki -di / -di’ dir. T ve Ç 1. Ve 2. Şahislarda vokal daima yuvarlaktir.
Öğrenilen Geçmiş Zaman (nakli, mazi)
Öğrenilen geçmiş zaman eki -mış /- miş dir. Ancak -up, -üp gerindium eki ile de öğr. Geç. zaman ifade edilmektedir. Bu ek gönellikle 3. Şahıs ta kullanılmakta 1. Ve 2. Şahıslara nadiren gelmektedir. Doğu Türkçesi(nde asli şeklini korumuştur. Tur-fiil ile kullanılmaktadır. Gerindium ekinden sonra gelen tur-fiilinin düşmesiyle, gerindium eki öğrenilen geçmiş zaman fonksiyonuna sahip olmuştur.
Geniş Zaman (muzari)
Geniş zaman eki ET’de -ur / -ür; nadiren -ar / -er; tek tük de -ir / -ir, ünlü ile bir fiillerde -yur / -yür, nadiren de -r şeklinde kullanilmiştir.
EAT’ nde -ur/-ür; -ar/-er ve -r şekli kullanilmiş, nadir olarak ta -ir / -ir şekline rastlanmiştir. -ur / -ur ‘ün vokali EAT’nde yuvarlaktir.
Geniş zamanin menfisi -maz /-mez eki ile yapilir.
Gelecek Zaman (istikbal)
ET’ de ayrıca -tacı / -teci; -dacı / -deçi, cı / -ci kullanılmıştır.
ET’de gelecek zaman eki -gay / -gey idi. Sonradan -ga / -ge şekli ortaya çikan bu ek BT’ne g ve glerin düşmesiyle -a / -e şeklinde geçmiş ve fonksiyon degiştirerek istek kipi olmuştur.
EAT’nde ise gelecek zaman eki -ısar / -iser dir. Kuzey Doğu ve BT’ nde kulanılan ekin ET’ nin sonlarında ortaya çıktığı bilinmekte birlikte nasıl türediği belli değildir. Bu ek EAT’ nde geniş ölçüde kullanıldıktan sonra yerini -açak / -eçek ‘e bırakmıştır.
-ısar / -iser ‘in yanında EAT’nde gelecek zaman partisibi olan -ası / -esi de gelecek zaman eki olarak kullanılmıştır.
Gelecek zaman -sa, -gerek şekli ilede anlatilmaktadir.
Şimdiki zaman:
Şimdiki zaman için hususi bir ek kullanilmamiş, istek veya geniş zaman ekleri ile şimdiki zaman ifade edilmiştir.
Günümüzde kullanılan yarı - fiilden gelen -yor ekinin 14.yy’ın bazı eserlerinde mevcut olduğu belirlenmiştir.
b. DİLEK (İNŞA)
ET’ de -sar / -ser olan şart ekinin s’ünsüzünün düşmesi ile BT’nde -sa / -se olarak kullanilmiştir.
3. Gereklilik:
EAT’nde gereklilik için özel bir ek yoktur. Dilek - şart sigasina gerek kelimesi getirilerek yapilmaktadir. Günümüzde -mali / -meli gereklilik eki EAT’nin sonlarinda ortaya çcikmiş ve
EAT’de yuvarlak vokalli şekli kullanilmiştir.
Fiillerin masdar şekillerinden sonra gerek, gerekdür kelimesi getirilerek de gereklilik yapilmaktadir.
EMİR
Emirde her şahis için ayri ekler kullanilmiştir.
T.1.Ş: -ayin / -eyin, (- ayim / -eyim), ET’ de (-ayin / - eyin)
T.2.Ş: -gil / -gil (eksiz de görülmüştür.)
T.3.Ş: -sun / -sün (ET’de -zun / -zün: -sun / -sün)
Ayrıca ET’de -zu / -zü, -su / -sü; -sunı / -süni şekillerinin de ortaya çıktığı ve devre başında -çum / -çün şekillerinin de varlığı tesbit edilmiştir.
Ç.1.Ş: -alum / -elüm
Ç.2.Ş: -ń; -uń / -üń, -ńuz / -ńüz; -uńuz / -üńüz
Ç.3.Ş: -sunlar / -sünler
Emirin menfisi -ma olumsuzluk eki + şahis ekleri getirilerek yapilir.
BİLEŞİK SİGALAR
Hikaye Şekli:
Basit kip üzerine i - fiilininin görülen geçmiş zaman eki olan i-di getirilerek yapilir.
Menfisi - ma olumsuzluk eki ile yapılır.
Rivayet Şekli:
Basit kipten sonra i- fiilinin öğrenilen geçmiş zaman şekli i-miş gerilerek yapılır.
Şart Şekli:
Basit kipten sonra i-fiilinin şart şekli i-se getirilerek yapilir.
Menfisi -ma olumsuzluk ekinden sonra basit kip eki ve şart eki getirilerek yapilir.
FİİLLERDE SORU ŞEKLİ
Bugün olduğu gibi EAT’nde de soru eki -mı / -mi’dir. Ancak günümüzden farkı uyuma tabi olmaması, daima düz vokalli olmasıdır.
PARTİSİPLER (İSİM - FİİLLER)
Partisip ekleri günümüzden farklı değildir.
Geniş Zaman Partisipleri: Bu partisipler geçmiş ve şimdiki zaman ifadesinin yaninda bazen gelecek zamanda ifade edenler -an / -en; (şimdiki zaman); -ar / -er; -ur / -ür, -maz / -mmez (menfi şekli)
Geçmiş Zaman Partisipleri: -duk / -dük; -tuk / -tük; -miş / -miş, -yuk / -yük ekleridir.
Gelecek Zaman Partisipleri: -ası / -esi, -acak /-ecek dir. ET’ de -daçı / -deçi, -taçı / -teçi, -gu / -gü, -ku / -kü, -cı /- cikullanılmıştır.
GERİNDİUMLAR
Hal Bildirenler: -u / -ü; -ı / -i, -a / -e, -arak / -erek, -urak / -ürek, -iken (-ken) dir
Zaman Bildirenler -ınca / -ince, -ıcak / -icek, -ıcağız / -iceğiz, -ıcagın / -icegin, -medin / -madın (EAT’ de -matı / -meti, -matın / -metin; -madı / -medi, -madın / -medin), -alı / -eli, -dukca / -dükce, -duğınca / -digince, -dukda / -dükde, -duğınlayız / -düğinleyiz dir.
Bağlama (Atıf Bildiren) Gerindiumları
-up / -üp (ET’te -p), -uban / -üben kullanılmıştır.
