Mezar Taşları
Mezarlıklar ve gömme görenekleri sosyo-kültürel incelemelerde sosyal bilim adamlarına önemli bilgiler vermektedir. Çünkü bir kültürün en muhafazakar ve sert yanını doğum, evlilik ve ölüm gibi geleneksel değerlerinde görürüz. Mesela araştırmamıza temel konu olan Kazakistan Türkleri en fazla Rus kültürü ile komünizm ideolojisi etkisinde kalmıştır. Ayrıca Kazak Türkleri onlarla aynı işyerlerinde çalışmışlar, aynı partide en üst makamlara kadar gelmişler, hatta kız alıp vermişler. Fakat mezarlarını ayrı ayrı yerlere yapmışlardır. Daha da ilgi çekici, genelde evli çiftlerden Rus olan Rus mezarlığına Türk olan Türk mezarlığına gömülmüştür. Bazı küçük yerleşim yerlerinde ise mezarlık için ayrılan alanlar ikiye bölünmüş olup, bir yana Türkler, bir yana Ruslar, ölülerini gömmüşlerdir.
Mezarların biçimleri ise konu hakkında hiç bilgisi olmayanlara dahi önemli bilgiler vermektedir. Mesela Türklerin mezarlarında damga olarak orak, çekiç, şimdi sökülmeye başlanan kızıl yıldız, hilal, koç başı ile ay yıldız damgaları vardır. Rusların mezarlarında ise orak çekiç, kızıl yıldız ve haç damgaları vardır. Rusların özel olarak kurdukları Kentav kentinin (Türkistan-Yesi kentine 30 km.) mezarlığı ise adeta Ruslara haykırışını dile getirmektedir. Bu mezarlıktaki yol cephesindeki mezarlar istisnasız son derece gösterişli hilal, ay yıldız ve koç başı ya da koç başı damgalarıyla bezenmiş biçimde yoldan geçenlere Türklüğü ve İslam’ı haykırmaktadır. Yoldan görülmeyen mezarların ise bir tanesi dahi gösterişli olmayıp, başlarına ve ayaklarına konulan iki taştan ibarettir. Hatta bazılarında bu taşlar bile yoktur. Türkistan-Yesi mezarlığında ise ay yıldız, hilal, koç başı damgalarının yanında bir de Hoca Ahmet Yasevî hazretlerinin türbesinin resmi (Bu en az da olsa Kazakistan’daki her mezarlıkta rastlamak mümkündür.) mezar taşlarını süslemektedir.
Kazakistan’daki mezar taşlarının özelliği 25x4 ebadında 1 metre yüksekliğinde, üzerinde koç başı damgası olan “kulgu taş” tır. Mezar taşları Almatı’dan Hazar Denizi'ne doğru bir değişim gösterse de her mezarlıkta kulgu taşıyla karşılaşmak mümkündür.
Mangışlak bölgesi Teke Türkmenleri’nin önemli yerleşim yerlerinden biri olarak bilinir. Buradaki en eski mezarlık Akşukur Kışlağı’nda olup IX. yy.dan kalmadır. Bu mezarlık da merkezî Türkistan Türkleri tarafından “Sak” denilen İskit mezarları da vardır. (Fotoğraflarda bu mezarlardan bazılarını görmek mümkündür.) Akşukar mezarlığının bir başka özelliği’de “Koçkar Ata”nın mezarının da burada olmasıdır. Halkın inancına göre Koçkar Ata, Teke Türkmenleri’nden olup yaşadığı devirde batırlığıyla ün salmıştır. Onun devrinde insanlar koçlarını dövüştürürlermiş ve onun koçu da her yarışta birinci olduğu için Koçkar Ata adıyla anılır olmuş. Asıl adı ise bilinmemektedir. Koçkar Ata’nın ölümünden sonra ayrılığına dayanamayan koçu da onun mezarı üstünde ölmüştür. Bundan ötürü Koçkar Ata’nın mezarının üzerine koç heykeli taşı dikilmiştir. Bu mezar taşının ayrı bir özelliği ise üzerine Arap alfabesiyle “ya Allah, ya Muhammed, ya Ali” yazılmış olmasıdır.
Issık Köl'den Aral’a, oradan da Mangışlak’a kadar olan mezarlıkların bir başka özelliği de Selçuklu kümbetleri biçiminde yapılmış olmalarıdır. Ayrıca Kırgızistan’ın Tokmak kenti dolaylarındaki Yusuf Has Hacib’in doğum yeri olan Balasagun'daki mezarlar da Selçuklu kümbetleri şeklinde yapılmıştırlar.
Hoca Ahmet Yesevî hazretlerinin türbesinin ilgi çekici bir özelliğe ise orijinal kapı tokmağın da pars başının olması ve mezarın türbenin “tör” yerinde olmasıdır. Bilindiği üzere tör yeri (Bu yere Anadolu’da “baş köşe” denmektedir.) eski Türkler’de kapısı gün doğusuna açılan yurdun, güneş doğduğunda ilk güneş alan yeri, sonraları da misafir odasına giriş kapısının karşı köşesidir. Tör köşesinin bir kutsiyeti olup, baba ve misafirden başkası oturmadığı gibi, buranın temizliğini dahi ev hatunundan başkası yapamaz.
Kazakistan milli müzesinde orta Kazakistan’da bulunmuş M.Ö. ki çeşitli devirlere ait topraktan yapılmış çeşitli koç başlarının yanında bir adet koç mezar taşı ile ayakları üzerinde üç adet “koçkar” başı olan bir tunç kazan vardır. Öbür yandan Kazakistan’daki birçok türbe mezarların üzerinde koç başı vardır. Ayrıca Otrar (Farab), Jambul, Taşkent, Bişkek, Nukus, Bakü gibi şehirlerde çeşitli devirlere ait koç başları ve koç başlı mezartaşları ile çeşitli tarihi eserler bulunmaktadır. Almatı’daki Raimbek türbesinde ise Altay bölgesinden iki yüzyıl önce getirildiği sanılan bir koç başı bulunmaktadır. Almatı Bişkek yolunda ise Bişkek’e 20 km uzaklıkta Tanrı dağlarının eteğinde tahminen üç kilometre arayla yapılmış, iki büyük koç heykeli vardır. Ayrıca Orhon yazıtlarının bulunduğu yerde bir de koç heykeli bulunmuştur.
Kısaca, koç başı damgalarını Akkoyunlu ve Karakoyunlular’da aramaktan ziyade, Türk tarihinin bilinen eski devirlerinde aramanın daha doğru olacağı kanısındayız. Çünkü eldeki bilgiler bizi oraya yönlendirmektedir..
Alinti
Mezarlıklar ve gömme görenekleri sosyo-kültürel incelemelerde sosyal bilim adamlarına önemli bilgiler vermektedir. Çünkü bir kültürün en muhafazakar ve sert yanını doğum, evlilik ve ölüm gibi geleneksel değerlerinde görürüz. Mesela araştırmamıza temel konu olan Kazakistan Türkleri en fazla Rus kültürü ile komünizm ideolojisi etkisinde kalmıştır. Ayrıca Kazak Türkleri onlarla aynı işyerlerinde çalışmışlar, aynı partide en üst makamlara kadar gelmişler, hatta kız alıp vermişler. Fakat mezarlarını ayrı ayrı yerlere yapmışlardır. Daha da ilgi çekici, genelde evli çiftlerden Rus olan Rus mezarlığına Türk olan Türk mezarlığına gömülmüştür. Bazı küçük yerleşim yerlerinde ise mezarlık için ayrılan alanlar ikiye bölünmüş olup, bir yana Türkler, bir yana Ruslar, ölülerini gömmüşlerdir.
Mezarların biçimleri ise konu hakkında hiç bilgisi olmayanlara dahi önemli bilgiler vermektedir. Mesela Türklerin mezarlarında damga olarak orak, çekiç, şimdi sökülmeye başlanan kızıl yıldız, hilal, koç başı ile ay yıldız damgaları vardır. Rusların mezarlarında ise orak çekiç, kızıl yıldız ve haç damgaları vardır. Rusların özel olarak kurdukları Kentav kentinin (Türkistan-Yesi kentine 30 km.) mezarlığı ise adeta Ruslara haykırışını dile getirmektedir. Bu mezarlıktaki yol cephesindeki mezarlar istisnasız son derece gösterişli hilal, ay yıldız ve koç başı ya da koç başı damgalarıyla bezenmiş biçimde yoldan geçenlere Türklüğü ve İslam’ı haykırmaktadır. Yoldan görülmeyen mezarların ise bir tanesi dahi gösterişli olmayıp, başlarına ve ayaklarına konulan iki taştan ibarettir. Hatta bazılarında bu taşlar bile yoktur. Türkistan-Yesi mezarlığında ise ay yıldız, hilal, koç başı damgalarının yanında bir de Hoca Ahmet Yasevî hazretlerinin türbesinin resmi (Bu en az da olsa Kazakistan’daki her mezarlıkta rastlamak mümkündür.) mezar taşlarını süslemektedir.
Kazakistan’daki mezar taşlarının özelliği 25x4 ebadında 1 metre yüksekliğinde, üzerinde koç başı damgası olan “kulgu taş” tır. Mezar taşları Almatı’dan Hazar Denizi'ne doğru bir değişim gösterse de her mezarlıkta kulgu taşıyla karşılaşmak mümkündür.
Mangışlak bölgesi Teke Türkmenleri’nin önemli yerleşim yerlerinden biri olarak bilinir. Buradaki en eski mezarlık Akşukur Kışlağı’nda olup IX. yy.dan kalmadır. Bu mezarlık da merkezî Türkistan Türkleri tarafından “Sak” denilen İskit mezarları da vardır. (Fotoğraflarda bu mezarlardan bazılarını görmek mümkündür.) Akşukar mezarlığının bir başka özelliği’de “Koçkar Ata”nın mezarının da burada olmasıdır. Halkın inancına göre Koçkar Ata, Teke Türkmenleri’nden olup yaşadığı devirde batırlığıyla ün salmıştır. Onun devrinde insanlar koçlarını dövüştürürlermiş ve onun koçu da her yarışta birinci olduğu için Koçkar Ata adıyla anılır olmuş. Asıl adı ise bilinmemektedir. Koçkar Ata’nın ölümünden sonra ayrılığına dayanamayan koçu da onun mezarı üstünde ölmüştür. Bundan ötürü Koçkar Ata’nın mezarının üzerine koç heykeli taşı dikilmiştir. Bu mezar taşının ayrı bir özelliği ise üzerine Arap alfabesiyle “ya Allah, ya Muhammed, ya Ali” yazılmış olmasıdır.
Issık Köl'den Aral’a, oradan da Mangışlak’a kadar olan mezarlıkların bir başka özelliği de Selçuklu kümbetleri biçiminde yapılmış olmalarıdır. Ayrıca Kırgızistan’ın Tokmak kenti dolaylarındaki Yusuf Has Hacib’in doğum yeri olan Balasagun'daki mezarlar da Selçuklu kümbetleri şeklinde yapılmıştırlar.
Hoca Ahmet Yesevî hazretlerinin türbesinin ilgi çekici bir özelliğe ise orijinal kapı tokmağın da pars başının olması ve mezarın türbenin “tör” yerinde olmasıdır. Bilindiği üzere tör yeri (Bu yere Anadolu’da “baş köşe” denmektedir.) eski Türkler’de kapısı gün doğusuna açılan yurdun, güneş doğduğunda ilk güneş alan yeri, sonraları da misafir odasına giriş kapısının karşı köşesidir. Tör köşesinin bir kutsiyeti olup, baba ve misafirden başkası oturmadığı gibi, buranın temizliğini dahi ev hatunundan başkası yapamaz.
Kazakistan milli müzesinde orta Kazakistan’da bulunmuş M.Ö. ki çeşitli devirlere ait topraktan yapılmış çeşitli koç başlarının yanında bir adet koç mezar taşı ile ayakları üzerinde üç adet “koçkar” başı olan bir tunç kazan vardır. Öbür yandan Kazakistan’daki birçok türbe mezarların üzerinde koç başı vardır. Ayrıca Otrar (Farab), Jambul, Taşkent, Bişkek, Nukus, Bakü gibi şehirlerde çeşitli devirlere ait koç başları ve koç başlı mezartaşları ile çeşitli tarihi eserler bulunmaktadır. Almatı’daki Raimbek türbesinde ise Altay bölgesinden iki yüzyıl önce getirildiği sanılan bir koç başı bulunmaktadır. Almatı Bişkek yolunda ise Bişkek’e 20 km uzaklıkta Tanrı dağlarının eteğinde tahminen üç kilometre arayla yapılmış, iki büyük koç heykeli vardır. Ayrıca Orhon yazıtlarının bulunduğu yerde bir de koç heykeli bulunmuştur.
Kısaca, koç başı damgalarını Akkoyunlu ve Karakoyunlular’da aramaktan ziyade, Türk tarihinin bilinen eski devirlerinde aramanın daha doğru olacağı kanısındayız. Çünkü eldeki bilgiler bizi oraya yönlendirmektedir..
Alinti
