Osmanlı Ansiklopedisi

ABAZA HASAN PAŞA (?-1659)

IV.Mehmet döneminde Osmanlı İmparatorluğu'nda çöküşü hızlandıran iç ayaklanmaların ünlü simalarından bir vezirdir.

Anadolu'daki Türkmen aşiretlerinin ağası bulunduğu sırada Yeniçeri ileri gelenlerinin etkisiyle azledildiği için Kastamonu'da ayaklanarak o sırada kendisi gibi asi İbşir Paşa ile birleşmiştir. İbşir Paşa'nın sadrazamlığında ise yeniden Türkmen aşireti reisliğine atanmıştır. Fakat İbşir Paşa İstanbul'da öldürülünce onun hıncını almak üzere yine ayaklanmış ve 1656'da kendisine vezirlik rütbesi ile Diyarbakır valiliği verilmiş* daha sonra Halep valiliğine gönderilmiştir.

Köprülü Mehmet Paşa sadrazam olunca Abaza Hasan Paşa'yı Erdel (Transilvanya) seferine çağırmış* Köprülü Mehmet Paşa'nın samimiyetine güvenmeyen Hasan Paşa* sadrazamın şiddet hareketlerini öne sürerek yeniden ayaklanmıştır. İçlerinde vezirler de bulunan 15 kadar vali ve bey de bu ayaklanmayı desteklemişlerdir. Anadolu'daki bu kargaşalıktan padişahın telaşlanması üzerine Köprülü Mehmet Paşa* Erdel'den İstanbul'a dönmek zorunda kalmıştır.

Abaza Hasan Paşa* Anadolu serdarı sıfatıyla üzerine gönderilen Diyarbakır valisi Murtaza Paşa'yı bozguna uğratmıştır.

Kış mevsimiyle gelen güçlükler üzerine* Murtaza Paşa ile Halep valisi Tutsak Ali Paşa* Abaza Hasan Paşa'nın maiyetindeki Yeniçeri ve levent reislerini kandırıp uzaklaştırdılar. Sonra da Hasan Paşa'yı padişaha affettirecekleri vaadiyle kandırarak Halep'e getirdiler* ani bir gece baskınıyla maiyetindekileri ve Abaza Hasan Paşa'yı öldürdüler. Paşa'nın kesilen başı İstanbul'a gönderildi.



ABAZA MEHMET PAŞA (7-1634)

Yeniçeri Ocağı'nın bozulduğunu ve ortadan kaldırılması gerektiğini ilk defa görmüş ve bu yolda uğraşmış* savaş ve ayaklanmalarıyla ünlü bir vezirdir.

Canbulatoğlu Ali Paşa'nın hazinedarı idi. 1607'de Koca Murat Paşa tarafından esir edilmiş* Yeniçeri ağası Halil Ağa'nın şefaatiyle ölümden kurtulmuş

ve hizmetine girmiştir. Halil Paşa'nın Kaptan-ı Deryalığı sırasında Derya Beyliği’ne tayin edildi. 1620'de Halil Paşa Sadrazam ve Serdar-ı Ekrem sıfatiyle İran seferine giderken Abaza Mehmet'i de birlikte götürmüş ve Maraş Eyaleti'ne tayin etmiştir.

Padişah II. Osman ile Hotin seferine katılan Abaza Mehmet Paşa* savaş sırasında Yeniçeri Ocağı'nın bozulduğunu ve gayesinden saptığını çok yakından görmüştür.

Hotin seferinden dönüşünde Erzurum valiliğine gönderilmiştir. II. Osman'ın Yeniçeriler tarafından öldürülmesi üzerine Yeniçerilerin amansız bir düşmanı haline gelmiş ve Erzurum'da ocak mensuplarını bir bir ortadan kaldırmaya başlamıştır.

Abaza Mehmet Paşa'nın Yeniçerilere karşı olan bu aşırı düşmanlığında "Abaza şeyhi" lakabıyla anılan mürşidi ve şeyhi* Kayserili Abdürrahim Efendi'nin etkisi olduğu bilinmektedir. Bu hareketlerinde Sivas* Ankara ve Maraş valileri de Abaza Mehmet Paşa ile birleşince gelişen hareket İstanbul'ca bir ayaklanma sayılmış ve Abaza Mehmet Paşa'ya karşı önce Cağalzade Mehmet Paşa ve Anadolu beylerbeyi İlyas Paşa gönderilmişse de bir şey yapamayarak geri döndükleri için Çerkez Mehmet Paşa sadrazam ve serdar-ı ekrem sıfatıyle ayaklanmayı bastırmaya memur edilmiştir. Kayseri civarındaki savaşta Abaza Mehmet Paşa yenilerek Erzurum'a çekilmiş* Erzurum'un iç kalesine Yeniçerileri koymak şartıyle kendisine tekrar Erzurum valiliği verilerek işin kapatılması İstanbul'ca uygun görülmüştür. Fakat Abaza Paşa çok geçmeden iç kaledeki Yeniçerileri öldürtüp tekrar ayaklandığı ve üzerine gelen eski efendisi Halil Paşa'yı da Erzurum'da topla karşıladığı için Padişah IV. Murat* Hüsrev Paşa'yı ordu ile Abaza Mehmet Paşa üzerine göndermiştir. Hüsrev Paşa ordusu 1628'de Erzurum'u birdenbire kuşatınca Abaza Mehmet Paşa savaşmadan teslim olmayı uygun bulmuş ve Hüsrev Paşa onu alarak İstanbul’a getirmiştir.

IV. Murat* Abaza Mehmet Paşa'nın* hareketleri hakkındaki açıklama ve cevaplarından* özellikle mert tavırlarından hoşlanarak suçunu bağışlayıp* Bosna valiliğine göndermiştir.

Abaza Mehmet Paşa Bosna* sonra Belgrat* daha sonra Vidin valiliklerinde iken yapılan savaşlarda yararlık göstermiştir. Lehistan seferi hakkında kararlar verilmek üzere İstanbul'a çağrıldığı zaman bir müddet IV. Murat'ın maiyetinde bulunmuştur. Padişaha karşı tekrar ayaklanması şüphesiyle birlikte Müftü Yahya Efendi* Silahtar Ağa ile muhasiplerden bazılarının telkinleri* o aralık Rumlarla Ermeniler arasındaki anlaşmazlıkta Abaza Mehmet Paşa'nın Ermenilere yardım için rüşvet almasının padişaha haber verilmiş olması* idamına tesir eden sebeplerdir.

Abaza Mehmet Paşa* cesur ve savaşlarda yararlık göstermiş bir askerdi* zamanında şanlı bir vezir olarak tanınmıştır. En büyük özelliği de* Yeniçeri Oca-ğı'nın bozulduğunu görmüş ve Osmanlı ordusunun yenileşmesi* düzeltilmesi için uğraşmış olmasıdır.



ABBAS HİLMİ PAŞA (1874-1944)

Osmanlı İmparatorluğu'nun fermanıyla Mısır Hidivliği'ne getirilenlerin üçüncüsü ve sonuncusudur. Mısır'ı idare etmiş bulunanların ise* Mehmed Ali Paşa dahil olmak üzere* yedincisidir.

Babası Hidiv Tevfik Pasa’dır. Abbas Hilmi Paşa hayatının büyük bir kısmını İstanbul'da geçirdi. Hidivliği 1892'den 1914 yılına kadar sürdü* İngilizlerle işbirliği yapmadığı için hidivlikten düşürüldü; fakat Türkiye Cumhuriyeti Abbas Hilmi Paşa'nın hidivliğini 1923 Lozan Antlaşması'na kadar tanıdı.

İlk Mısır Hidivi olan dedesi İsmail Paşa* II. Abdülhamid tarafından azledilip yerine babası Tevfik Paşa getirildiğinde Abbas Hilmi* dört yaşındaydı. İlk öğrenimini Mısır'da yaptı. Sonra İsviçre'de* daha sonra küçük kardeşiyle birlikte Viyana'daki Theresianum lisesinde okudu. Henüz talebe bulunduğu sırada* 1892 yılının Ocak ayında babası ölünce eğitimini yarıda bırakarak Mısır'a döndü ve Kahire'de merasimle Hidiv ilan edildi. Babıali* bir süre sonra Hidivlik sınırında değişiklik yaparak Akabe Limanı'yla bu körfezin ağzında bulunan Tiran Adası'nın yönetimini Hicaz'a devretmek isteyince İngiltere* çıkarlarına ters düşen bu kararı tanımadı. Babıali de* anlaşmazlığın çözümlenmesini* kararından dönmekte buldu.

Abbas Hilmi Paşa* İngiliz idaresinde olmamak şartiyle Hidivliğini sürdürmek ve Arap Birliği'ni kurmak istiyordu. Hatta* Osmanlı İmparatorluğu'nun sürekli desteğini sağlamak amacıyla II. Abdülhamid'e damad bile olmak istemişti. Sık sık İstanbul'a geliyor* yaz aylarını da Boğaziçi'nde geçiriyordu. II. Abdülhamid* ona ve annesine karşı çok iyi davranmıştır. Hatta Osmanoğulları hanedanından başka hiç kimseye vermediği "Hanedan-ı Al-i Osman" nişanını Abbas Hilmi Paşa'ya vermiştir.

Bazı tarihçiler* Abbas Hilmi Paşa'nın Osmanlılara bağlı görünmekle beraber* Suriye'de bazı gizli girişimleri olduğunu ileri sürerler. II. Abdülhamid bile bu konuda çok şüphe duymuştur. Abbas Hilmi Paşa* II. Abdülhamid'e karşı hiç değilse görünüşte pek uysal ve saygılı davranmış* hatta Jön Türklerle padişahın arasını bulmaya çalışmıştır. Bununla beraber* Abbas Hilmi Paşa* Osmanlı askerinin Akabe ve Sina Yarımadası'm işgal ettiği sıralarda* İngiltere' nin Osmanlı Devleti'ni savaşla tehdit ederek geri çekilmeye zorlaması karşısında tam bir seyirci durumunda kaldı ve Mısır'da milliyetçilik hareketlerini destekledi.

Abbas Hilmi Paşa* Osmanlı İmparatorluğu'na karşı durumunu II. Abdülhamid'in hal'inden sonra da değiştirmemiş* her yaz İstanbul'a gelmiştir. Ne var ki İkinci Meşrutiyet'in ilanından sonra II. Abdülhamid devrinde cesaret edemediği bir takım hazırlıklara girişmiş ve gösterişli bir Mekke seyahati ile hacı olmuştur. Abbas Hilmi Paşa'nın Bingazi'yle Trablusgarb savunmasında gerek maddi* gerekse manevi yardımları olduğu da bir gerçektir.


ABDURRAHMAN GAZİ

Osmanlı Devleti'nin kuruluşunda büyük hizmetleri görülen kumandan.

Osman ve Orhan Gazi zamanında birçok savaşlara katıldı. Yalova'yı fethetti. Akçakoca Bey ile Kocaeli'nin Osmanlı topraklarına katılmasında önemli rol oynadı. Kartal civarındaki Aydos Kalesi'nin zaptında büyük yararlılık gösterdi. Kalenin kuşatması sırasında Rum tekfurunun kızı kendisine aşık oldu. Bazı tarihçiler Rum kızının* sevgilisi Abdurrahman Gazi'ye kaleden iple anahtar sarkıtarak gizlice onu içeri aldığını ve böylece kale kapısının Türklere açıldığını yazarlar.

Maarif* Evkaf* Posta ve Telgraf Nazırı* Ayan üyesi* son vak'anüvis* tarihçi* yazar* milletvekili.

İstanbul'da doğdu. İlk öğrenimini Eyüp mahalle okulunda* orta öğrenimini Eyüp Rüştiyesi'nde ve Galatasaray Sultanisi'nde yaptı. 1873 yılında okuldan mezun olduktan sonra tarih ve coğrafya öğretmenliği ile göreve başladı. Mahreç-i Aklâm memur okuluna genel tarih* 1875 yılında Mekteb-i Sultani'ye (Galatasaray Lisesi) gramer ve imla öğretmenliğine* 1877 yılında Darülmuallimine genel tarih öğretmenliğine* 1878 yılında Mülkiye Okulu müdürlüğüne tayin edildi. 1882'de Galatasaray Lisesi'ne İslam ve Osmanlı Tarihleri öğretmeni* 1887 yılında Mülkiye Okulu Osmanlı Tarihi* umran-ı coğrafya* istatistik öğretmeni* 1894 yılında 16 yıllık Mülkiye Okulu müdürlüğünden sonra Mekteb-i Sultani'ye müdür oldu. 1894-1908 yıllan arasında 14 yıl süre ile müdürlüğü devam etmiştir. Ayrıca* Darülfünun'da Devletler Tarihi hocalığı yaptı.

II. Meşrutiyet (1908)'te Defter-i Hakani Nazırı* altı ay sonra da ayan üyesi 1909* 1911* 1912 ve 1920 yılları arasında Maarif Nazırı* 1909-1922 yılları arasında 13 yıl süre ile Osmanlı İmparatorluğu'nun son vak'anüvisi* I. Dünya Savaşı yıllarında Ayan Meclisi ikinci reisi* 1925 yılına kadar Tarih-i Osmani Encümeni Reisi oldu. Son Osmanlı kabinelerinden İzzet Paşa Kabinesi'nde Posta ve Telgraf Nazırlığı yaptı. 1923 yılında Cumhuriyet'in ilk Meclisi'nde İstanbul milletvekili seçildi. En yaşlı üye olarak bu ikinci seçim dönemi Meclis'te oturuma başkanlık etti. Ayrıca Kızılay başkanlığı da yaptı.

18 Şubat 1925 tarihinde 72 yaşında iken İstanbul'da öldü.

Eserleri:

"Tarih-i Devlet-i Osmaniye" (2 cild* 1893-1899); "Tarih Musahabeleri" (Makaleler* 1917* 1926* 1978); "Fezleke-i Tarih-i Düvel-i İslamiye" (1885-1893); "Fezleke-i Tarih-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye" (Lise ders kitabı* 1884* 1899); "Tarih-i Asr-ı Hazır" (1897); "Zübdetü'l-Kısas" (Lise ders kitabı* 2 cild* 1899); "Harb-i Hazırın Menşe'i" (1918); "Lütfi Tarihi" (8. cilt yayını* 1911); "Sultan Abdülhamid-i Saniye Dair" (A. Refik Altınay ile 1918); "Topkapı Saray-ı Hümayunu"* (Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası'nda tefrika); "Coğrafya-yı Umrani" (1894); "İlm-i Ahlak" (1889); "İstatistik" (1890).



ABDÜLAZİZ (1830-1876)

Osmanlı hanedanından otuzikinci padişahtır.

II. Mahmud ile Pertevniyal Sultan'ın oğludur. Şubat 1830'da (15 Şaban 1245) doğdu.

Basit bir Şark eğitimiyle yetişmiş; veliahtlığında güreş* av* cirit gibi sporlara merakı ile tanınmıştır. 25 Haziran 1861'de (17 Zilhicce 1277) tahta çıktı. Ancak kısıtlı eğitimi bir yana pehlivan vücutlu ve muhafazakar mizaçlı bulunması* halk arasında iyi karşılanmasına sebep olmuştu.

Abdülaziz Babıâli'ye gönderdiği "Hatt-ı Hümayun"da "vükelayı yerlerinde ibka ve Abdülmecid zamanında ilan edilmiş olan Tanzimat Kanunu'nu tekid ve mali güçlüklere çare bulunacağını" ilan etmekle işe başladı.

Sultan Abdülaziz* tahta çıktığı zaman imparatorlukta çeşitli mühim meseleler ile karşılaşmış ve bunları giderme tedbirlerine başvurmuştur* önce sarayda ve hükümet dairelerinde bazı tasarruf tedbirleri alınmışsa da karşılıksız çıkarılmış olan kağıt paraların ortadan kaldırılması ve mali buhranın azaltılmasına çare bulunamamış; 1862'de İngiltere'den yeni bir istikraz yapılmıştır. Diğer taraftan tersanenin kuvvetlendirilmesi* gemiler ve silahlar alınması için yapılan masraflar ile Karadağ ve Hersek ayaklanmalarının bastırılması için lazım olan paralar* zaman geçtikçe mali dengeyi bozmakta devam etmiştir. Bir başka önemli mesele Balkanlar'da ve Adalarda milliyetçi akımlar ile Mısır'da bağımsızlık isteğinden kaynaklanan olaylardır. Paris Antlaşması’ndan hemen sonra Osmanlı hakimiyetine karşı direnmeler birbirini izlemiştir.

Devlet yönetimindeki değişiklikler de ayrı bir önem taşır. Kıbrıslı Mehmed Paşa azledilmiş; sadrazamlığa Ali Paşa sonra da Fuad Paşa getirilmiştir. Cemiyet-i Tıbbiye bu sıralarda kurulmuş* yalnız şekilde kalmış olmakla beraber devlet hazinesinde bütçe yapmak usulü yine bu yıllarda kabul edilmiş* bir de Divan-ı Muhasebat kurulmuştur.

Yunanistan'da Bavyeralı Kral Othan'ın düşürülmesi ve yerine Danimarka kralının oğlu Georges'un getirilmesiye sonuçlanan ayaklanma* Girit meselesinin meydana çıkmasını hazırlamıştır. Hersek'teki ayaklanmadan ve çarlığın körüklediği panslavizm cereyanlarından cesaret alan Karadağ prenslerinden Mirko Petroviç de başkaldırmıştır. Bunun üzerine Serdar-ı ekrem Ömer Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu Karadağ'ı ezerek kımıldayamayacak hale getirmiştir. Rusya* Avusturya ve Fransa'nın işe karışmaları yüzünden elde edilen başarı sürekli olamamıştır. Karadağ'a karşı girişilen hareket* Hersek

ayaklanmasının durulmasına sebeb olmuştur Ancak panslavizm taşkınlıkları durmaksızın körüklendiği için bu defa Sırbistan'da da bazı hareketler başlamıştır. Belgrat'ta Sırpların Osmanlı karakollarına hücum ve askerin de Sırplara ateş etmeleri üzerine çıkan olaylara Avrupa devletleri de karışmışlardır.

1862'de yapılan protokol ile Osmanlı askerinin şehirden çekilmesi ve yalnız kalede kalması gibi şartlarla mesele yine Osmanlı hakimiyetini zayıflatacak şekilde sonuçlanmıştır.

Sultan Abdülaziz 1863 Ağustos'unda Mısır'a seyahat etmiştir. O sırada Mısır'da vali Said Paşa'nın ölümüyle yerine İsmail Paşa yeni geçmiş bulunuyordu. Bu seyahatten önce Fuad Paşa'nın yerine sadrazamlığa Yusuf Kamil Paşa getirilmiştir.

Fuad Paşa Abdülaziz'e Mısır seyahatinde serasker sıfatıyla katılmış* dönüşte ikinci defa sadrazam olmuştur. Bu sıralarda Cemiyet-i Tedrisiye-i İslami-ye kurulmuş* Maarif Nezareti'nde bazı değişiklikler ve yenilikler yapılmış ve Darülfünun’da umum için fizik* geometri gibi dersler açılmış* Londra'dan Şişhaneli denen tüfekler getirilerek benzerlerinin Tophane'de yapılmasına başlanmıştır.

Midhat Paşa'nın Niş Eyaleti'ndeki başarıları üzerine Silistre* Vidin ve Niş eyaletleri birleştirilerek Tuna vilayeti teşkil olunmuş ve eyalet teşkilatının vilayetlere çevrilmesi ve vilayetlerde medeni tesislerin meydana getirilmesi faaliyeti başlamıştır.

1866'da Fuad Paşa'nın yerine önce Mütercim Rüştü Paşa* bir müddet sonra Ali Paşa sadrazam olmuş ve o sıralarda İstanbul'a gelen Mısır valisi İsmail Paşa Mısır vergisine zam yapmak* Girit ayaklanmasını bastırmaya yardım için asker göndermek ve sarayla bazı vükelaya birçok hediyeler vermek pahasına Mısır valiliğindeki veraset usulünü değiştiren ve Mısır valilerine Hidivlik unvanını veren fermanları Sultan Abdülaziz'den almıştır. Veraset usulünün değişmesi yüzünden vali olmak hakkını kaybeden Mısırlı Mustafa Fazıl Paşa* Abdülaziz aleyhinde çalışmak üzere Paris'e kaçmıştır. Hür fikirler etrafında toplanmış onlanların kurduğu Yeni Osmanlılar Cemiyeti'ne katılacak olan Ziya Paşa* Namık Kemal* Ali Suavi gibi gençler de bu sıralarda Avrupa'ya kaçarak Mustafa Fazıl Paşa'mn himayesi altında Paris ve Londra'da gazeteler çıkarmaya başladılar.

Romanya'daki ayaklanma sonucunda Prens Couza çekilmeye mecbur olmuş ve yerine Prusya krallık hanedanından Prens Carol geçirilmişti. Osmanlı hükümeti* Carol'un prensliğini protesto etmiş olmakla beraber* Avrupa devletlerinin tesiriyle kabule mecbur kalmış ve evvelce Prens Couza'ya yapıldığı gibi Carol da İstanbul'a gelince Göksu Kasrı'nda misafir edilip uhdesine Memleketeyn voyvodalığı tevcih edilerek nişanlarla ve hediye edilen atlarla Romanya'ya dönmüştü.

Romanya meselesi yeni yatıştığı sıralarda Girit ayaklanması başladı. Eski sadrazamlardan Mustafa Naili Paşa* Serdar-ı Ekrem Ömer Paşa* sonra da Ali Paşa Girit'e gittiler. Adadaki ayaklanma yatışır gibi olduğu sırada Yunanistan* Osmanlı Devleti'yle münasebetini kesti. Paris'te toplanan konferans sonucunda savaşın önüne geçildiyse de Girit meselesinde kesin bir durum ortaya konamadı.

Sultan Abdülaziz* İmparator II. Napoleon'un daveti üzerine 1867 Mayıs'ında deniz yoluyla Fransa'ya gitmiş* oradan Londra'ya geçerek dönüşte Prusya ve Avusturya'ya uğrayıp seyahatinin 47. günü Varna yoluyla İstanbul'a dönmüştü ki bu yolculukta veliaht Murad* şehzade Abdülhamid ve Yusuf İzzeddin ile o zaman Hariciye Nazın olan Fuad Paşa birlikte bulunmuştur.

Galatasaray Lisesi* Mekteb-i Sultani adıyla bu sırada* 1868'de açılmış* Tıbbiye-i Mülkiye ve Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye tarafından Sultanselim'de Darüş-şafaka kurulmuş ve 1848'de rüştiyelere öğretmen hazırlamak üzere Fatih'te açılmış olan Darülmuallimin’in Sıbyan mektepleri’ne öğretmen yetiştirmeye mahsus olan kısmı 1872'de Süleymaniye civarında eğitime başlamıştır.

Hastalanarak Niş'e gitmiş olan Fuad Paşa'nın orada ölmesi üzerine Abdülaziz saltanatının ilk devrinde memleketi ayakta tutan* Tanzimat'ın kudretli devlet adamlarından biri kaybolmuş* yani Ali Paşa yalnız kalmış oluyordu. Yeni teşkil edilmiş bulunan Şura-yı Devlet'in reisliğine Midhat Paşa getirilmiştir ki oradan 1868'de Bağdad valiliğine gönderildi. Midhat Paşa Bağdad'da da büyük başarılar göstermiştir. Dicle üzerinde* Tuna'da olduğu gibi* gemiler işletilmesine teşebbüs olunmuştur. Bundan başka İdare-i Aziziye adıyla bir deniz yolları idaresi kurulduğu gibi Boğaziçi hizmetlerinde de Şirket-i Hayriye meydana getirilmiştir. Fransa İmparatoriçesi Eugenie* Süveyş kanalının açılmasında hazır bulunduktan sonra III. Napoleon namına Sultan Abdülaziz'in ziyaretini iade için İstanbul'a gelmiş ve Avusturya İmparatoru Franz-Joseph de yine bu sıralarda Sultan Abdülaziz'in Viyana ziyaretini iade etmiştir. Mecelle Cemiyeti Cevdet Paşa'nın reisliği altında bu sıralarda kurulmuştur.

1871 savaşında Fransa'nın yenilmesi üzerine Rusya* Paris Antlaşması kararlarının hükümsüz olduğunu ve Karadeniz'deki hükümranlık haklarından faydalanılmaya karar verildiğini ilan etmiştir. Bunun üzerine Londra'da toplanan konferans Osmanlı Devleti 'nin boğazları açıp kapamak hususundaki hakkını kabul ve tasdik etmekle beraber Karadeniz'in tarafsızlığını sağlayamamıştır. 1856 Paris Antlaşması evvelce Romanya* Sırbistan ve Karadağ muhtariyetleriyle zedelenmiş olduğu gibi bu defa Londra konferansıyla büsbütün bozulmuş oluyordu.

Fransa'nın yengilisi panslavizmin yayılmasına fırsat vermişti ve zaten bu propagandanın başında olan General İgnatiev o zamanlar Rus elçisi sıfatıyla İstanbul'a gelmiş bulunuyordu. Sadrazam Ali Paşa* bir taraftan Mısır Valisi İsmail Paşa'nın israflarına ve fermanlarla elde ettiği imtiyazlara sığmayan işlerine engel olmaya çalışıyor* öte taraftan Sultan Abdülaziz'in istibdadını ve lüzumsuz masraflarını önlemeye çalışıyordu. 1871'de Ali Paşa'nın ölümü ile Tanzimat devrinin son temsilcisi de gitmiş* Mahmud Nedim Paşa sadarete geçmiştir. Bu suretle Sultan Abdülaziz saltanatının kötü yılları da başlamış oldu. Mahmud Nedim Paşa* yolsuz işlerine bazı vükela ile valileri değiştirmekle başladı. İmparatorlukta merkezde ve vilayetlerde büyük memurları durmadan değiştirmek yüzünden kararsızlık da büsbütün arttı. Tanzimat fermanı ile muhakemesiz hapis ve sürgünlük usulü kaldırılmış olduğu halde Sultan Abdülaziz* Mahmud Nedim Paşa ile istibdadın bu vasıtasını kullanmaya başlamış ve birçok tanınmış adamları sürdürmüştü. Mahmud Nedim Paşa* devletin içinde bocaladığı para darlığına rağmen Galata sarraflarından yüksek faizlerle borç alarak saraya para yetiştiriyor* Ali Paşa zamanında türlü güçlüklerle Babıali'ye alınmış olan hükümet kudretini Sultan Abdülaziz'in düşüncesiz idaresine teslim ediyordu. Sultan Abdülaziz* Mahmud Nedim Paşa'nın halk arasında artan itibarsızlığını sezdiği için* yerine Midhat Paşa'yi sadrazamlığa getirdi.

Midhat Paşa'nın Meşrutiyet esaslarını* yani hükümdarlık işlerinde halk kontrolünü tesis etmek istemesi ve idaresi Sultan Abdülaziz'e uygun gelmemiş* ikibuçuk ay sonra Mütercim Rüştü Paşa'yı* ondan sonra Serasker Esad Paşa'yı* daha sonra Şirvanizade Rüştü Paşa'yi ve tekrar Esad Paşa'yı sadrazam yaptıktan sonra 1875'de Mahmud Nedim Paşa'yı ikinci defa olarak hükümetin başına getirmiştir.

Saltanatının ilk yıllarında ancak yirmibeş milyon kadar olan Osmanlı borçları hemen her yıl tekrarlanan yeni borçlarla ikiyüz elli milyona varmış ve Mahmud Nedim Paşa'nm güya ıslah ve tasfiye maksadıyla giriştiği tedbirler yüzünden hazinenin iflası hem memleket içinde* hem dışarıda meydana çıkmıştır.

Hersek'teki ayaklanma Bosna'ya da sıçramış* Bulgaristan'da başlayan komitecilik ve haydutluk hareketleri* Rusya'nın engel olması yüzünden asker kuvvetiyle bastırılamadığı için halk arasında vuruşmalar ve "Otlukköy" olayı gibi facialar meydana getirilmiştir.

Bulgarlar Osmanlı memur ve halkına türlü işkenceler yaptıkları halde bu durumları ters ve yalan bir biçimde Avrupa'ya aksettiriyorlardı. Çarlık Rusyası da Bulgarları korumak bahanesiyle Osmanlı İmparatorluğu'na son darbeyi vurmaya hazırlanıyordu.

İstanbul'da softalarla halk tarafından yapılan nümayişler üzerine* Sultan Abdülaziz* Mahmud Nedim Paşa'yı fedaya mecbur kalarak sadrazamlığa tekrar Mütercim Rüştü Paşa'yı getirmiştir. Sadrazam* Meclis-i Vükela'ya memur Midhat Paşa* Serasker Hüseyin Avni Paşa ve Bahriye Nazırı Kayserili Ahmed paşalar ve Şeyhülislam Hayrullah Efendi* devletin vahim durumunu bir dereceye kadar düzeltebilmek için Sultan Abdülaziz'i tahttan indirmeye karar verdiler.

29—30 Mayıs 1876'da Sultan Abdülaziz tahtından indirilerek yerine V. Murad tahta çıkarıldı.

Abdülaziz önce Topkapı Sarayı'na götürülmüş ve dört gün sonra kendi isteğiyle Feriye Sarayı'na naklolunmuştur. Abdülaziz'in padişah olarak istediğini yaptırmaya alışan ve esasen kibirli* taşkın olan mizacı* tahttan indirilip hapsolunmaya dayanamamış* sakalını düzeltmek için annesinden aldığı sivri uçlu bir makasla kol damarlarım kesmiştir. İntihar olayı* o zaman muayenede hazır bulunan türlü tabiyet ve milliyetteki yirmi kadar doktorun raporlarıyla ve ayrıca uzun incelemeler yaparak etraflı bir rapor vermiş olan İngiliz elçiliği hekiminin şahitliğiyle tesbit edilmiştir. Fakat bir süre sonra Abdülaziz'in taraftarları onun öldürülmüş olduğu rivayetini ileri sürmüşlerdir. II. Abdülhamid iradesiyle olaydan üç yıl sonra Yıldız'da kurulan mahkemede Midhat* Damat Mahmud Celaleddin ve Nuri paşalar mahkum olmuşlardır.

Sultan Abdülaziz'in ölümü olayı intihar mı* katl mi? O zamandan beri her iki ihtimal hakkında ortaya deliller sürenler ve bunları münakaşa edenler vardır ve mesele belki de tarihin aydınlatamadığı şüpheli olaylardan biri olarak kalacaktır.

Abdülaziz saltanatının ilk devresinde Ali Paşa* sarayın keyfi hareketlerine bir dereceye kadar direnmiş ve Babıali'nin nüfuzunu korumaya muvaffak olmuştur* ölümünden sonra ve Mahmud Nedim Paşa'nın ilk sadrazamlığından itibaren başlayan ikinci devrede Sultan'ın karakteri büsbütün meydana çıkmıştır.

Tanzimat Fermanı'nm temin ettiği hürriyet ve masuniyet prensiplerini ihlal ederek başta bazı vükela olmak üzere bir takım kimseleri ve bu arada Namık Kemal gibi şahsiyetleri sürgüne göndermesi* İsmail Paşa'ya Mısır'ın imparatorluktan büsbütün ayrılmasına sebep olacak imtiyazlar vermesi* korkunç bir hadde varan israfları ve nihayet Hersek'te başlayan ayaklanmayı bastırmaktaki aczi Abdülaziz'in tahttan indirilmesine sebep olmuştur.

Bununla beraber Sultan Abdülaziz* imparatorluk donanmasını o zamanki en kuvvetli devletlerin donanmaları derecesine yükseltmek için gayret göstermiş* Arabistan Yarımadası'nda sürüp giden karışıklıklar onun zamanında önlenmiştir. Midhat Paşa Bağdat valisiyken Osmanlı Hükûmeti'ni Necid'e kadar götürdüğü gibi o zamana kadar tamamıyle Mekke emirlerinin idaresi altında bulunan Hicaz bölgesinde de bir vilayet teşkil edilmiş ve Osmanlı hakimiyeti yüzyıllardan beri Yemen'in Hüdeyde sahiline münhasırken Redif Paşa komutasında gönderilen orduyla bütün Yemen kıtası alınıp Yemen vilayeti yeniden kurulmuştur.

Sultan Abdülaziz ney çalardı* yazısı da güzeldi. Sarayına çağırıp tablolar yaptırdığı yabancı ressamlara istediği konuları anlatmak üzere çizdiği taslaklar resimdeki kabiliyetini göstermektedir.

Osmanlı hanedanından yirmiyedinci padişahtır.

III. Ahmed'in Şermî Rabia Sultan'dan doğma oğludur. 28 Mart 1725 (5 Recep 1789)'de doğdu.

Şehzade Bayezid'in 1770'te ölümü ile veliaht oldu ve 21 Ocak 1774 (8 Zilkade 1187)'de tahta çıktı. I. Abdülhamid tahta çıktığı zaman devlet buhranlı bir vaziyette idi. Rusya ile yapılmakta olan savaş devam ediyor ve ülkenin bir çok yerinde ayaklanmalar başgöstermiş bulunuyordu. Mali sıkmtı da büyük etkisini sürdürüyordu. Savaşa devam edilmek istenildiyse de Osmanlı ordusunun Kozluca'da mağlup olması ve serdar Muhsinzade Mehmed Paşa'nın karargahı olan Şumnu'da ancak 12.000 kişi ile kalması üzerine Ruslarla barış görüşmelerine girişilerek 21 Temmuz 1774'te Küçük Kaynarca Antlaşması imzalandı. Barıştan sonra Avusturya* Osmanlı Devleti'nin zayıflığından istifade ederek Bukovina'yı işgal etti.

I. Abdülhamid* savaş esnasında memleketin çeşitli yerlerinde çıkan ayaklanmaları bastırmak ve bazı askeri ıslahat yapmak zorunda kalmış* Kaptan-ı derya Cezayirli Hasan Paşa ile Sadrazam Halil Hamid Paşa'nın bu hususlarda değerli hizmetleri görülmüştür. Hasan Paşa* Suriye* Mısır ve Mora'daki karışıklıkları yatıştırdığı gibi Halil Hamid Paşa'nın gayretiyle Rumeli'deki kaleler ve Kafkas sahilleri tahkim olunmuş* sürat topçuları çoğaltılmış* topçu* lağımcı ve humbaracıların ıslahı için Fransa'dan mühendisler getirilmiştir. Mühendishane-i Berri-i Hümayun da açılmıştır.

Bu hükümdar zamanının önemli işlerinden biri de yerli malı kullanılmasının mecburi tutulması ve terkedilmiş bir halde bulunan İbrahim Müteferrika matbaasının ihyasıdır.

Irak'ta kurulmuş olan Kölemen idaresini kaldırmak düşüncesinde olan Osmanlı Hükümeti* İran saldırısı karşısında Irak ahvalini büsbütün karıştırmamak için bu fikrinden vazgeçmiş ve Zend Kerim Han'ın ölümünden sonra yerine geçen Zeki Han zamanında İran gailesi sona erdiğinden Bağdat ve Basra eyaletleri Kölemenlerden Süleyman Ağa'ya vezaretle tevcih edilmiştir. Bu arada bahriye işlerinin bozulması ve levendlerin halka zulüm ile ortalığı kasıp kavurmaya başlamaları sonucu 1776'da Levend Teşkilatı kaldırılmıştır.

Küçük Kaynarca Antlaşması ile istiklali kabul edilen Kırım'da Rusya'nın tahrikiyle karışıklık eksik olmamış ve onun himayesiyle hanlığa Şahin Giray seçilmişti. Bu müdahaleler yüzünden yeni bir Osmanlı-Rus savaşı ihtimalleri başgösterdiği sıralarda Fransa'nm tavsiyesiyle Haliç'te Aynalıkavak kenarında bir anlaşma imzalandı (10 Mart 1779).

I. Abdülhamid'in gittikçe artan Rus tehlikesi karşısında imparatorluk hudutlarını korumak üzere Kafkasya'da bazı tedbirler aldırdığını* Soğucak ve Anapa'yı imardan başka* Çerkez kabilelerini medeniyete sokmak için Soğucak muhafızlığına Ferruh Ali Paşa'yı gönderdiğini ve paşanın bu hususta pek büyük gayretler sarfettiğini söylemek lazımdır. Ruslar* Gürcistan kralını himaye ederlerken* Babıali de buna karşılık olmak üzere Dağıstan'ı kendi tarafına çekmeye uğraşmış* Kafkasya'da bu yüzden çıkan mücadeleler* esasen Şahin Giray meselesinin ihlal ettiği Osmanlı-Rus münasebetlerini bozmuştur.

Şahin Giray'in şuursuz Rus taraftarlığı* Kırım'da ayaklanma çıkması ile sonuçlanmış ve Rusya'nın müdahalesiyle Kırım ilhak edilmişti (1784). I. Abdülhamid bu olaydan çok etkilenmesine rağmen Osmanlı ordusunun kafi derecede hazırlıklı olmadığını bildiğinden harbe girmek istemedi. Fakat sadarete geçen Koca Yusuf Paşa* Rusya ile savaşı elzem görüyordu. Öte taraftan* Avusturya ile müttefik bulunan Rusya* Osmanlı Devleti'ni yıkmak üzere açıktan açığa hazırlık yapıyordu ve Rusya İmparatoriçesi II. Katerina Avusturya İmparatoru II. Josef ile "Rum projesi" adını verdikleri bir proje hazırlamışlardı. İki hükümdarın olaylı bir şekilde Kırım'da buluşmaları üzerine Babıali daha fazla dayanamadı* Rusya'ya savaş ilan etti (1778).

I. Abdülhamid sulh taraftarlığına rağmen olup biteni kabul etmek zorunda kalmıştı. Bu 1778-1792 savaşının başında* Rus ordusu* Özi muhafızının Kılburun'a saldırısını durdurdu ve sonra da bu kaleyi kuşattı. Ruslarla müttefik olarak harbe giren Avusturya ise* Belgrad ve Sırbistan üzerine kalkıştığı hareketlerde başarı kazanamadı. İsveç'in* Osmanlı Devleti'yle birlikte Rusya'ya sefer açmasından ise önemli bir sonuç çıkmadı. Sadrazam Koca Yusuf Paşa* evvela Avusturya üzerine yürüyerek düşman topraklarına girmiş* Banat bölgesini vurmuş* II. Josef güçlükle Viyana'ya dönebilmişti. Buna karşı savaş* Rus cephesinde iyi gitmiyordu* Özi kalesini kuşatmadan kurtarmak için harcanan emekler boşa çıkmış* gönderilen donanma kaleye gerekli yardımı yapamamıştı.

İşte bu sırada* yaşı ilerlemiş ve geçirdiği saltanat devrinin felaketleriyle sıhhati bozulmuş olan I. Abdülhamid* savaşların kötüye gitmesinden büsbütün bitkin bir hale geldi. Nihayet* Özi'nin düşman eline geçtiğini bildiren sadrazam kaimesini okurken* aşırı üzüntüye kapılarak şiddetli bir felç geçirdi ve ertesi sabaha karşı öldü (28 Mart 1789).

I. Abdülhamid devrinde* göze çarpan başarısızlıklara rağmen* iyi niyet sahibi* gayretli ve dindar bir padişah olarak tanınmıştır. Şehzadeliğinde hayatı sarayda kapalı geçtiğinden tahta* yaşlı ve tecrübesiz olarak çıkmıştı. Bununla beraber* devlet işlerine yakından ilgi gösterir* her meseleyle uğraşarak fikrini vezirlerine bildirirdi. Değerli sadrazam seçmeye ve onlara selahiyet vermek suretiyle icabeden ıslahatın yapılmasına uğraşırdı. Devrinin en mühim sadrazamı Halil Hamid Paşa olduğu gibi* üzerinde en fazla nüfuz sahibi olanlar da Kara Vezir Mehmed Paşa ve şehzadeliğinde dünyaya gelen Dürrü Şehvar Hanım'ın kocası Nazif Efendi'dir.

I.Abdülhamid* saf kalpli bir kişi olduğu için şunun bunun sözlerine kapılmaktan kurtulamamış* kendisini tahttan indirmek teşebbüsünde bulunduğu hakkındaki rivayetlere inanarak Halil Hamid Paşa'yı öldürtmüştür. Kendisinin bir çok çocuğu dünyaya gelmişse de içlerinde uzun yaşayanlar azdır. Bunlar arasında tahta çıkanlar IV. Mustafa ile II. Mahmud’dur.

IAbdülhamid hayır işlerine de önem vermiştir. Beylerbeyi'nde annesi adına bir cami* mektep vb.*kadınlarından Hümaşah'la oğlu Mehmed için de bir cami ile çeşme* Bahçekapısı'nda imaret* medrese* sebil* kütüphane ve türbe* Medine'de bir medrese yaptırmıştır. I. Abdülhamid şimdi yerinde Dördüncü Vakıf Hanı bulunan imaretinin karşısındaki türbede gömülüdür.



ABDÜLHAMİD II (1842-1918)

Osmanlı hanedanından otuzdördüncü padişahtır.

Sultan Abdülmecid ile Tirimüjgan Kadın'ın oğludur. 21 Eylül 1842 (16 Şaban 1258)'de doğdu.

Annesinin ölümü üzerine Sultan Abdülmecid'in çocuksuz kadınlarından Piristu Hanım tarafından büyütülmüştür. İyi bir eğitim görmemesine rağmen kuvvetli şahsiyeti ve zekası* şehzadeliğinden beri etrafındakilerin dikkatini çekmiştir. Amcası Sultan Abdülaziz ile birlikte Avrupa seyahatinde bulundu. Kabiliyeti sayesinde zamanın siyasi* sosyal ve iktisadi akımlarını az çok kavramak imkanını elde etti. Sultan Abdülaziz'in 1876 Mayıs'ında tahttan indirilmesi üzerine veliaht Murad Efendi* Meşrutiyet'e taraftar tanınmasından dolayı emniyetle tahta geçirilmiş ve Abdülhamid veliaht olmuştu.

V. Murad padişah olduktan sonra hastalığı ortaya çıkınca devlet adamları* Abdülhamid'e pek güvenemediklerinden birdenbire yeni padişahı değiştirmeye karar verememişlerdir. Fakat Abdülhamid ile görüşmek için görevlendirilen Midhat Paşa veliahtı meşrutiyete taraftar görmüş ve teminatı üzerine V. Murad hal' edilerek 31 Ağustos 1876'da II. Abdülhamid tahta çıkarılmıştır.

II.Abdülhamid'in tahtaçıktığı sıralarda devletin iç ve dış vaziyeti pek karışık ve tehlikeliydi. Bosna-Hersek ve Bulgaristan'da ayaklanmalar oluyor ve

Sırbistan ve Karadağ savaşları sürüyordu. Osmanlı ordusu Sırbistan'da önemli başarılar kazanmasına rağmen Sırplarla hemen anlaşma yapılması hususunda Ruslar ısrar ediyorlardı. Bu arada Şark meselesinin yeniden incelenmesi için

İstanbul'da bir konferans toplanması yolundaki İngiliz teklifi kabul olundu. II. Abdülhamid* büyük devletlerin baskısını azaltmak maksadıyla İstanbul

Konferansı devam ederken Kanun-ı Esasi'yi ilan etti (23 Aralık 1876).

II. Abdülhamid Kanun-ı Esasi'nin ilanı konusunda müteredditli tahta çıktığından üç buçuk ay sonra meşrutiyetçilerin başında görülen Midhat Paşa'yı sadrazam yaptı. Midhat Paşa* devletlerin teklifini devletin bağımsızlığı esasile telif edemiyor ve onlara karşı mukavemet ediyordu. Bu durumda İstanbul Konferansı'na iştirak eden yabancı devlet murahhaslarının hazırladık-
ları teklifler* yüksek hükümet adamlarından toplanan fevkalade bir mecliste kabul edilmeyince konferans dağıldı.

Abdülhamid* Midhat Paşa'nın takib ettiği meşrutiyet ve hürriyet politikasını* tahtı için tehlikeli gördüğünden onu azletti ve memleket dışına çıkardı. Meşrutiyetin mümessili sayılan bir zata karşı yaptığı şiddetli harekete rağmen II. Abdülhamid* Kanun-ı Esasi'yi birdenbire ortadan kaldırmaktan çekinmiş* seçimi yaptırarak Meb'usan Meclisi'ni açtırmıştır (20 Mart 1877).

Rusya'nın savaş ilanını önlemek için İngiltere'nin davetiyle Londra'da toplanan konferansın kararları ve Rus teklifleri Meb'usan Meclisi tarafından reddedilince Ruslar savaş ilan ettiler. Romanyalılarla Bulgarların ve Sırplıların da karıştıkları bu harpte* Osmanlı ordusu gerek Balkanlar'da ve gerek Anadolu'nun batısında yer yer başarılar ve parlak kahramanlıklar göstermekle beraber* mali sıkıntı* cephe gerisindeki yolların yetersizliği* iaşe ve levazım işlerinin bozukluğu* yetişmiş subay noksanı* komutanların anlaşamaması ve hele askeri hareketlerin saraydan idaresine kalkışılması gibi sebeplerle bozgun başgöstermiş ve Rus ordusu Tuna'yı geçip perişan muhacir kafilelerini önüne katarak İstanbul önlerine kadar gelmiştir. II. Abdülhamid* bu durum karşısında bir taraftan Rus çarına müracaatla sulh isterken* öte taraftan da şimdiye kadar pek uysal davranma-yarak memleket işlerindeki hassasiyetiyle saltanatın rahatını kaçırmış olan Meb'usan Meclisi'ni bir daha açılmamak üzere kapatmıştır (13 Şubat 1878).



Rusların ileri sürdükleri şartlarla yapılan mütarekeden sonra İngiliz donanmasının Marmara'ya girmesine rağmen Rus karargahı Ayastefanos'a (Yeşilköy) gelmiş ve burada (3 Mart 1878)'de antlaşma yapılmıştır. Bu antlaşmaya İngiltere'nin itirazı* Avusturya'nın katılması ve Almanya'nın da aracılığı ile Berlin'de Alman Başvekili Bismarck'ın reisliğinde Osmanlı ve Rus murahhaslarından başka İngiltere* Fransa* Avusturya* Macaristan ve İtalya murahhaslarının iştirakiyle bir kongre toplanarak Ayastefanos Antlaşması'nı değiştiren BerlinAntlaşması imzalanmıştır (12 Temmuz 1878).

Bu arada Avusturya* Bosna-Hersek'i geçici kaydıyle işgal etmek hakkını* Yunanistan da Tesalya'nın büyük bir kısmını hatta İran bile hudutta bir takım araziyi elde etmek imkanını sağlıyordu. İngiltere ise Berlin Kongresi başlamadan birkaç gün önce Osmanlı hükümetine Kıbrıs Adası'nın işgali şaftıyle tedafüi (savunmaya dayalı) bir ittifak muahedesi imza ettirmeye muvaffak olmuş ve bu ittifak muahedesine sonradan katılan bir zeyille Rusya* Batum* Kars ve Ardahan'ı geri verirse kendi de Kıbrıs'ı bırakmayı taahhüd etmiştir.

Berlin Antlaşması’ndan sonra II. Abdülhamid yabancı devletlere karşı fazla ihtiyatlı ve uysal bir siyaset gütmeye* memleket içindeyse hakimiyet ve istibdadını arttıracak tedbirlere başvurmuştur.

II. Abdülhamid* Sultan Abdülaziz'in intihar etmeyip öldürülmüş olduğunu ileri sürerek Yıldız'da özel bir mahkeme kurdurmuştur. Padişahın daveti üzerine memlekete dönerek Suriye* sonra da Aydın valiliklerine tayin edilmiş olan Midhat Paşa ile Damad Mahmud ve Nuri paşalar cinayeti tertip etmekle itham edilerek bu mahkemede ölüme mahkum edilmişlerdir. Önce cezaların uygulanmasından çeki-nilerek Midhat ve Mahmud paşalar müebbet hapis ile Taif’e sürülmüş ve hapsedilmişler* 1883'te boğdurulmuşlardır.

Rus savaşından parçalanmış bir halde çıkan Osmanlı Devleti* daha sonra topraklarından başka parçaları da* karşı koyamadığı emrivakilerle elden çıkarmıştır. Fransızlar Tunus'u (1881)* İngilizler de Mısır'ı (1882) işgal ettiler. Bulgaristan da 1885'te Şarki Rumeli ile birleşti ve bu mesele için İstanbul'da başlıca Avrupa devletlerinin temsilcileri ile toplanan konferans bu emrivaki aşağı yukarı kabul etti. Ancak* II. Abdülhamid* Girit'te çıkan ayaklanmaya yardımlarından dolayı Yunanistan'a savaş açmış* savaş kazanıldığı halde* Avrupa devletlerinin müdahalesi ve işgali ile Girit'in bağımsızlığını Osmanlı Devleti'ne kabul ettirmişlerdir.

II. Abdülhamid önceleri basın ve eğitime karşı fazla baskı kullanmamıştır. Ancak* siyasi alandaki başarısızlıklarını sürdürmesi* hürriyetçi akımın gittikçe yayılması* baskı tedbirlerini arttırmıştı. Buna ek olarak Namık Kemal* Ziya Paşa gibi yurtsever ediplerin ve padişahın zulmüne uğramış yazarların yazıları özellikle yüksek okullarda gençleri harekete geçirmiştir. Sultan Abdülaziz döneminde başlamış olan Yeni Osmanlılar hareketinin devamı olarak Askeri Tıbbiye öğrencilerinden bazıları arasında İttihat ve Terakki adı ile bir cemiyet kurulmasını sonuçlandırmıştır (Mayıs 1889). Bu türlü gizli cemiyetlerin meydana çıkması II. Abdülhamid'in dikkatini yüksek okullara ve basına çekmiş ve bunların üzerinde gittikçe artan bir baskı kurulmasına sebep olmuştur. Daha sonraları bir kısım uyanık gençlerin ya samimi olarak* yahut saraydan bir şey koparmak ümidiyle Avrupa'ya kaçmaları ve oralarda padişah aleyhine gazete ve dergiler çıkarmaları* denetim* sansür ve hafiye teşkilatının arttırılmasına vesile olmuştur. Ayrılık gayeleri güden bir kısım azınlıkların faaliyetleri de* bu sıralarda artmaya başlamıştır.

Makedonya'da Bulgar komitesi kurulmuş ve değişik adlarla bir takım Ermeni komiteleri de meydana gelmiştir. Ermeni ihtilalcilerinin özellikle Doğu Anadolu'daki faaliyetlerini karşılamak üzere II. Abdülhamid de o bölgedeki aşiretler arasında Hamidiye alayları teşkilatını meydana getirmiş ve sonraları bu alayların subaylarını yetiştirmek üzere İstanbul'da Aşiret Mektebi'ni kurmuştur. Ermeni komitecilerinin 1894-1895'te Doğu vilayetlerinde ve 1896'da Osmanlı Bankası'nı basmak suretiyle İstanbul'da çıkardıkları olaylar II. Abdülhamid devrinin önemli meselelerini teşkil ettiği gibi Makedonya'daki Bulgar çeteleriyle çarpışmalar ve Yemen'deki ayaklanmaları bastırmak gayretleri de her zaman birbirini takib etmiş ve Osmanlı ordularının daima harb halinde bulunmalarına sebep olmuştur. Girit Adası'ndaki ayaklanmalar 1896'da şiddetlenmiş ve büyük devletlerin baskısı altında II. Abdülhamid'in verdiği ıslahat iradesi ile adanın idaresi Osmanlı Hükümeti elinden hemen büsbütün çıkmıştır. Ancak adayı bir an evvel ilhak etmek hırsında bulunan Yunanistan Girit'e asker çıkarmakla kalmayarak* Tesalya'dan da Osmanlı hududunu geçince 1897 Nisan'ında Osmanlı-Yunan savaşı başlamıştır. Edhem Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu Yunanlıları üç hafta içinde tamamiyle ezmiştir. Fakat ordunun kazandığı zaferden* Avrupa devletlerinin haksız müdahaleleriyle gerekli yarar sağlanamamıştır. Bu durumdan küçük sınır düzeltmelerinden başka dört milyon lira savaş tazminatı ile kurtulunmuştur. Uğrunda yeniden kan dökülen Girit* büyük devletler tarafından işgal edilerek muhtar bir hale getirilmiştir. Yunanistan karşısında kazanılan bu zafer* imparatorluktaki çöküntü hızını biraz yavaşlatmaktan başka bir şeye yaramamıştır.

II. Abdülhamid* gerek memleket içindeki nüfuzunu kuvvetlendirmek* gerek dış siyasette bir tutanak olarak kullanmak için halife unvanına önem vermiştir. Bu sebeple Hicaz demiryolunu toplattığı ianelerle yaptırmaya büyük gayretler harcamış* bütün güçlüklere rağmen bu işte hayli muvaffak olmuştur.

II. Abdülhamid dış siyasetinde devletlerin birbirlerine rakip olma durumlarından faydalanarak saltanatının bekası için* denge bulmaya uğraştığı gibi iç siyasetinde de muhtelif unsurların ve müesseselerin birlik halinde bulunmamalarına daima dikkat etmiştir. Sultan Abdülaziz'in tahttan indirilmesinde* vükela ile bir kısım ulemanın ve İstanbul'daki kara ve deniz kuvvetlerinin birleşmiş olduklarını düşünen II. Abdülhamid* nazırlarını* çok defa birbirleriyle pek anlaşamayacak adamlardan seçmiş ve Yıldız'daki sarayını

muhafaza eden kuvvetleri hemen daima Türk’ün gayrı ve biribirleriyle geçinemez unsurlardan teşkil etmiştir.

II. Abdülhamid devri* bütün dünyanın ilerlemesine karşılık ilim* teknik ve imar yönünden büyük bir durgunluk devresidir.
Saltanat merkezinde padişahın nüfuzunu arttıracak aydın memurlar yetiştirmek üzere Mülkiye Mektebi* Hukuk Mektebi ve Darülfünun (üniversite) yeniden açılmıştır. Rüştiye ve İdadi teşkilatı da sıbyan okullarının üstünde orta öğretimin kuvvetlenmesine yardım etmiştir. Bunlardan başka Avrupa kanunlarından alınan birtakım kanunlar da yayınlanmış ve uygulanmıştır.

II. Abdülhamid dış siyasette komşuların saldırmaları ihtimaline karşı önce İngiltere ve Fransa'nın yardımlarını gözetmiştir. Fakat bu devletlerin de imparatorluktan toprak ve imtiyaz kopartmaktan başka bir şey düşünmedikleri apaçıktı. Bu durumdan endişelenen padişah* Avrupa'da gittikçe ehemmiyet ve nüfuzu artan Almanya'ya meyil göstermiştir. Buna karşılık Almanya da iktisadi gelişme dolayısı ile kendine yeni iş bölgeleri aradığından Abdülhamid'e karşı bir dostluk çehresi göstermeyi uygun bulmuştur. İmparator II. Wilhelm'in 1898'de İstanbul'a* Suriye ve Filistin'e yaptığı seyahat de bu hesaplara dayanır. Sonuçta Almanya bazı imtiyazlar ve özellikle o zaman devletler arasında birçok çıkar çatışmalarına yol açan Bağdat demiryolu imtiyazını elde etmiştir. Fakat bu imtiyaz müzakereleri Rusya'nın da yeni isteklerini ileri sürmesine vesile olmuş* Karadeniz bölgesinde demiryolu yapmak hakkını da bu devlet almıştır.




1905 Temmuz'unun 21'inde Ermeniler tarafından Cuma selamlığında birçok kişinin ölümüne ve yaralanmasına sebep olan bombayla yapılmış suikastten bir tesadüf sonucunda kurtulmuştu. Son zamanlarda iç ve dış zorlukların artması* halkın hürriyetten mahrum ve baskı altında tutulması memnuniyetsizlikleri son haddine getirmiş ve yabancı devletlerin yeni bir taksim teşebbüsüne hazırlandıklarının sanılışı bir inkilap zaruretini ortaya koymuştur. Avrupa'daki yurtseverlerle Makedonya 'daki aydın subaylar* durumun düzelebilmesi ve devletin kurtulabilmesi için Kanun-ı Esasi hükümlerinin yürürlüğe konmasını tek çare olarak düşünmekteydiler. Büyük devletlerin yeni müdahalelerini hissettiren hareketleri* inkilap gayretlerinin hızlanmasına sebep oldu. Rumeli 'de inkilap taraftarlarının süratle çoğalması gizli İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne mensup subaylar tarafından Manastır'da I. Ferik Şemsi Paşa'nın öldürülmesi* Müşir Tatar Osman Paşa'nın dağa kaldırılması ve bazı subayların da çetelerle dağlara çıkması gibi hadiseler cemiyetin Manastır ve Selanik merkezlerinden telgrafla saraya bildirilince* Abdülhamid Kanun-ı Esasi'nin yürürlüğe girdiğini ilana mecbur oldu (23 Temmuz 1908). Böylece Osmanlı İmparatorluğu'nda İkinci Meşrutiyet dönemi başladı. Ne yazık hürriyetin ölçüsüz bir şekilde taşması* hükümet otoritesinin büsbütün kırılması ve muhtelif unsurların ayrılma meyillerini dışarıya vurmaları devleti eskisinden daha buhranlı bir vaziyete düşürdü. Bu sırada Selanik'ten İstanbul'a getirilmiş olan avcı taburlarının önayak olduğu bir irtica hareketi patlak verdi (31 Mart 1325-13 Nisan 1909). Bunun üzerine Rumeli'de bulunan Meşrutiyet taraftarları subaylarla İstanbul'dan kaçıp onlara ilhak edenlerin "Hareket Ordusu" adı ile teşkil ettikleri kuvvet* İstanbul'a yürüyen irticaı bastırdı. Abdülhamid ihtiyatla hareket etmiş olmakla beraber* irtica hareketlerinden istifade ettiği öne sürülerek Birinci Meşrutiyet'tekine benzer bir akıbete meydan vermemek maksadıyla Ayastefanos'ta (Yeşilköy) Umumi Meclis halinde toplanmakta olan Mebusan ve Ayan'ın kararıyla tahttan indirildi.

Bundan sonra II. Abdülhamid Selanik'e gönderilmiş ve orada Alatini Köşkü’nde gözaltına tutulmuştur. Balkan Harbi çıkınca da İstanbul'a getirilerek* Beylerbeyi Sarayı'nda oturmuş ve 10 Şubat 1918'de ölmüştür.

Osmanlı hanedanından otuz birinci padişahtır.

II. Mahmud ile Bezmialem Sultan'ın oğludur. 23 Nisan 1823 (11 Şaban 1238)'de doğdu. 3 Temmuz 1839 (19 Rebiyülahır 1255)'da Osmanlı tahtına çıktı.

Bu sırada devlet türlü tehlikeler içinde bulunuyordu. II. Mahmud'un son zamanlarında Osmanlı orduları Mısır valisi Mehmed Ali Paşa kuvvetlerine üstüste yenilmiş ve imparatorluğun yaşaması ancak Avrupa devletlerinin rekabetinden ileri gelen* yardımlarına bağlı kalmıştır. Genç padişah sadrazamlığa getirdiği Husrev Paşa'nın yaptıklarını unutacağını ve affettiğini söyleyerek Mısır meselesini yumuşaklıkla yatıştırmak istemiştir. Oysa Nizip bozgununun haberi* İstanbul'a* cülustan dört gün sonra gelmiş ve Kaptan-ı derya Ahmed Fevzi Paşa* rakibi olan Husrev Paşa'nın düşmanlığından korkarak Mısır'a kaçıp donanmayı Mehmed Ali'ye teslim etmiştir. Devletin ordusuz ve donanmasız kaldığı ve Babıali bir karar ve hareket için yabancı devlet elçilerinin ağızlarına baktığı sırada Londra elçiliğinde bulunan Mustafa Reşid Paşa'nın cülusu tebrik vesilesiyle İstanbul'a dönmesi ve padişahı Tanzimat Fermanı'nın ilanına razı etmesi Abdülmecid'in ilk saltanat yıllarında gerçekleşmiştir.

Tanzimat Fermanı 3 Kasım 1839 günü ilan edilmiştir. Mustafa Reşid Paşa fermanı Sultan Abdülmecid ile vükela* ulema* yabancı elçilerle halk huzurunda ve Gülhane Meydanı'ndaki kasırda okunmuştur. Fermanda şahsi hürriyetler yani can* mal ve namus emniyetinin yeni kanunlarla teminat altına alınacağı vaad ediliyordu. Yeni kanunların yeni kurulan meclisler tarafından hazırlanarak padişah tarafından onaylanacağı belirtiliyor* böylece hükümdarın temsil ettiği siyasi iktidara bu meclisler de iştirak ettiriliyordu. İnsancıl esasları kapsayan bu ferman* Batı'da iyi tesir yapmış ve Mısır meselesinin de hallini kolaylaştırmıştır. Mehmed Ali'yi tutan Fransa'nın müzakere dışı bırakılması suretiyle İngiltere* Avusturya* Rusya ve Prusya arasında Londra Mukavelesi (15 Temmuz 1840) imzalandı. Antlaşmamn imzalanmasından sonra Osmanlı İmparatorluğu ile birlikte hareket eden devletler* Mehmed Ali Paşa'nın Osmanlı hakimiyetine bağlanmasını sağladılar.

Bundan sonra Fransa'nın da katılmasıyla Londra'da imzalanan Boğazlar Antlaşması da (1841) Boğazlar üzerinde Osmanlı hakimiyetini tasdik etmiştir.

Avusturya'ya karşı 1848'de ayaklanıp Rus kuvvetlerinin yardımıyla mağlup olan Macar ihtilalcilerinin bir kısmı Osmanlı topraklarına sığınmışlardı. Mültecilerin teslimi için Avusturya ve Rusya Babıali'yi tazyik ettikleri halde Reşid Paşa'nın himmetiyle Macar ihtilalcileri teslim edilmedi. Sultan Abdülmecid devrinin önemli olaylarından biri olan bu mukavemet* İngiltere ve Fransa'da Osmanlı Devleti lehine pek iyi bir tesir yaptığı gibi Macarlar arasında Türklere karşı derin bir sevginin uyanmasına da sebep olmuştur.

Macar ihtilalinin akisleriyle ve Rusya'nın da teşvikiyle Eflak ve Boğdan'da Osmanlı İmparatorluğu aleyhine ayaklanmalar oldu. Ayaklanmayı bastırmak üzere Serdar-ı ekrem Ömer Paşa kuvvetleri harekete geçince Ruslar da Boğdan'a girdiler. Fakat zamanın şartlarını savaş açmaya elverişli görmeyen Ruslar daha ileri gidemediler ve Babıali ile 1849'da Baltalimanı Mukavelenamesi'ni imzaladılar ki bu mukavele Eflak ile Boğdan'da Osmanlı Devleti'yle Rusya'ya müşterek bir işgal hakkı veriyordu.

Sultan Abdülmecid devrinin en önemli olayları arasında Kırım Savaşı'yla ondan sonra yapılan Paris Antlaşması'nı kaydetmek gerektir. Kudüs ve civarında Hıristiyanlarca kutsal sayılan ve Katolikler ile Ortodokslar arasında bir türlü paylaşılamayan imtiyazlar meselesi tekrar canlanmıştır. Fransız Cumhurbaşkanı Louis-Napoleon* Katoliklere hoş görünmek için bazı taleplerde bulunduğu gibi Osmanlı tabiiyetindeki Ortodoksların koruyucusu kesilen Rusya da bu işe karışmıştır. İstanbul'a gönderilen Rus fevkalade elçisi Prens Mençikof'un istedikleri reddolunduğundan Rusya* Eflak ve Boğdan'ı işgale kalkıştı. Babiali’de Rusya'ya savaş ilan etti (1853). Serdar-ı ekrem Ömer Paşa'nın Tuna cephesinde başarılı hareketlere girişmesiyle başlayan savaş* Rusların Silistre kuşatmasında yenilmeleriyle devam etti. Fakat Ruslar Sinop Limanı'nda bulunan Osmanlı donanmasını birdenbire basarak yakmayı başardılar. Bunun üzerine İngiltere ve Fransa Osmanlı Devleti 'yle tedafüi ve tecavüzi (müdafaada ve saldırıda birlik) bir ittifak anlaşması imzalayarak (12 Mart 1852) savaşa girdiler. Daha sonra Sardunya Krallığı da Rusya aleyhine olarak bu savaşa karıştı. Müttefikler bir yıla yakın kuşattıkları Sivastopol'u zaptetmeye muvaffak oldukları sırada Ruslar da Anadolu'da Kars'ı ele geçirmişlerdi. Savaş sırasında Avusturya'nın da katılmasıyla yapılan görüşmeler sonucunda barışın esas şartları belirlenerek Ruslara kabul ettirildi.

Bunun üzerine Paris Kongresi toplandı. Avrupa büyük devletleri delegelerinin bulunduğu bu genel kongrede hazırlanan anlaşma metni 20 Mart 1856'da imzalandı.

Paris kongresinden biraz evvel Sultan Abdülmecid Gülhane Fermanı'nı tamamlayan ve teyid eden bir Islahat Fermanı neşretti (18 Şubat 1856). Bu ferman* Hıristiyan tebaanın şahıs ve mal emniyetini* onların mezhep ve tedrisat hürriyetlerini teyid ediyor* bütün tebaanın eşitliği kabul edildiği gibi Türk ve Müslüman olmayanların dahi memurluklara ve askerlik hizmetlerine girebileceklerini bildiriyordu. Sultan Abdülmecid* cülusundan itibaren siyasi güçlüklerden fırsat buldukça ıslahata ve özellikle eğitim alanında yeniliklere girişmekten geri durmamıştır. 1841'de Sultanahmed Camii içinde "Mekteb-i Maarif-i Adli" adıyla ilk rüştiye açılmış* daha sonra İstanbul'un beş yerinde rüştiye kurulmuş ve 1852 'de de 25 il merkezinde rüştiyeler açılmıştır.

Rüştiyelerin üstünde olmak üzere Bezmialem Valide Sultan'ın yaptırdığı şimdiki İstanbul Kız Lisesi binasında "Darü'l-Maarif" adıyla lise derecesinde bir okul kurulmuştur. Sultan Abdülmecid hemen bütün okulların açılmalarında* imtihanlarda diploma dağıtılması* cami derslerinde icazet verilmesi gibi merasimde hazır bulunur ve okutanlarla okuyanları teşvik ederdi.

1845'de Darülfünun (üniversite) binası yapılmasına başlandı ve açılacak üniversitenin öğretmenlerini yetiştirmek üzere Avrupa'ya öğrenci gönderildiği gibi kitaplarını hazırlamak üzere bir Encümen-i Daniş (İlim Akademisi) kuruldu (1851). Paris'te tahsilde bulunan gerek sivil* gerek askeri öğrenciler için "Mekteb-i Osmani" adıyla bir okul da kurulmuştur. Yine bu zamanlarda Harbiye Mektebi için Fransa'dan öğretmenler getirildi. 1848'de ilk Darü'l-Muallimin ve 1858'de orta derecede olmak üzere ilk Mülkiye Mektebi kuruldu. İzmit Kağıt Fabrikası da 1847'de yapılmış* üzerinde "eser-i cedid" damgası bulunan kağıtları imal etmeye başlamıştır.

1846'da Mehmed Ali Paşa'nm padişah idaresine güven duyarak İstanbul'a gelişi* Osmanlı Devleti 'nin içte ve dışta itibarını ve nüfuzunu arttırmıştır. Bu olay* hariciye nazırlığından sadrazamlığa yükselen Mustafa Reşid Paşa için bir mükafat sayılmaktadır.

Paris Antlaşması’ndan sonra Adliye ve Maarif Nezareti kurulmuş* yeni kanunlar yapılmış* Avrupa ile ticari ve mali münasebetler artmıştır. Avrupa'dan yapılan borçlanmaların bir kısmıyla faydalı eserler meydana getirilmişse de büyük bir kısmı da saraylar ve kasırlar yapılmasına harcanmıştır. Yenibahçe'deki Gura-ba Hastanesi'yle Haseki Kadın Hastanesi bu dönemin eserlerindendir. Hırka-i Şerif'te ve Ortaköy'de yapılan iki minareli camilerle Yahya Efendi civarında ve Teşvikiye'de meydana getirilen birer minareli camiler* Harbiye ve Bahriye mektepleri* Mecidiye adını taşıyan kışlalar* Dolmabahçe Sarayı gibi istanbul'un başlıca binaları* Sultan Abdülmecid zamanının eserleridir. Saraylar* kasırlar* düğün ve eğlenceler için yapılan harcamalar* halk arasında kötü söylentilere sebep olduğu gibi memleketin bir çok yerinde karışıklıklar da başgöstermiştir.

Bunlar arasında 1860'da Suriye'de Dürziler ile Maruniler arasında çıkan çarpışmaya Fransızlar müdahale etmiş ve bu kargaşalığı Fuad Paşa'nm şiddetli icraatı yatıştırmıştır. Eflak ve Boğdan'la Karadağ'da da bazı ayaklanmalar olmuştur. Meşhur Cizre Emiri Bedirhan Bey 1846'da İstanbul'a getirilmiş ve Kürdistan'daki isyanın bastırılmasına hizmet edenlere mahsus bir de nişan ihdas olunmuştur.

Abdülmecid'in ölümünden biraz önce özellikle mali buhranların tesiriyle onun tahtından indirilmesi için gizli bir teşebbüs yapılması (Kuleli Vakası) bu padişaha karşı ilk zamanlarda duyulan sevgi ve güvenin gittikçe azaldığını gösterir.

Sultan Abdülmecid* 25 Haziran 1861'de tutulduğu veremden ölmüş ve Sultan Selim Türbesi'ne gömülmüştür.

Sultan Abdülmecid nazik* yumuşak ve zeki olmakla beraber zayıf ve gevşek bir hükümdardı. Islahata samimi taraftar olmakla beraber bunları kendi başına ilerletecek kudrete sahip değildi. Fakat saltanatında Mustafa Reşid* Ali ve Fuad paşalar gibi kıymetli devlet adamlarının bulunması talihini ve onları iş başına getirmesi de dirayetini ispat eder.

Bazı kusurlu ve zayıf taraflarına rağmen uyanık ve hamiyetli devlet adamlarını kullanmak hususundaki dirayeti sayesinde Abdülmecid'in saltanatı XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti'nin nispeten itibarlı bir dönemidir. Abdülmecid'in oğullarından V. Murad* II. Abdülhamid* V. Mehmed (Reşad) ve VI. Mehmed (Vahdeddin) sıra ile tahta çıkmışlardır.




Osmanlı saltanatının son veliahdı ve son halifesidir.

Sultan Abdülaziz ile Hayranıdil Kadın'ın oğludur.

Muntazam bir eğitimi olmamakla beraber aydın ve ressamlığa hevesli olarak tanınmıştır. 1918'de Vahdeddin'in VI. Mehmed unvanıyle tahta çıkması üzerine veliaht olmuştur. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nce 1 Kasım 1922 'de saltanatın kaldırılması üzerine veliahtlık sıfatını kaybetmiş oldu. Ancak 18 Kasım 1922'de halifeliğe seçildi. Cumhuriyet'in ilanından dört ay sonra* 3 Mart 1924'te Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin hilafetin kaldırılmasına ve Osmanlı hanedanının Türkiye hudutları dışına çıkarılmasına karar vermiş ve bu karar ile Abdülmecid Efendi de yurt dışına çıkarılmıştır.

1944'te Paris'te ölen Abdülmecid Efendi'nin ailesi naşını Türkiye'ye göndermek için yaptıkları müracaatlar sonuçsuz kalınca* 30 Mart 1954'te Medine* Harem-i Şerif’te gömülmüştür.

Orhan Bey zamanında kurulan Yaya ve Müsellem ordusu.

Sınırları genişleyen devletin ihtiyacına yetmez hale geldiğinden* esirlerden istifade yoluna gidilerek yeni maaşlı bir askeri teşkilat kurulması düşünülmüştür.

Bu düşünce ile I. Murad zamanında (XIV. yüzyılın son çeyreği)* Çandarlı Kara Halil ile Molla Rüstem'in çalışmaları sonucunda* Gelibolu'da Acemi Ocağı kuruldu.

Savaş esirlerinin 1 akçe gündelikle Lapseki* Çardak ve Gelibolu arasında işleyen at gemilerinde 5-10 yıl çalıştırıldıktan sonra 2 akçe gündelikle Yeniçeri olmaları kararlaştırıldı. Ayrıca bazı esirlerin Anadolu'da Türk çiftçilerinin yanlarına verilerek* Türkleştirilmeleri de düşünülmüş ve teşkilat genişletilmiştir.

Acemi Oğlanı iki şekilde sağlanmıştır: 1) Savaş esirlerinin beşte birinden seçilerek; 2) Osmanlı sınırları içindeki Hıristiyan çocuklarından derlenerek.

Devletin* kanun hükmüne göre aldığı beşte bir hissenin dışında kalan esirler için* sahibinden Pencik adlı bir vergi alınırdı. Bu sebeple ordu için alınan esir oğlanlara Pencik Oğlanları adı verilmiştir.

İlk zamanlarda* ordu için alınan esirlerin yaşlarına dikkat edilmemiş* savaşa yaramak şartıyla kısa bir talimden sonra ocağa kabul olunmuşlardır. Bu usul* giderek değiştirilmiş* 10 ile 20 yaş arasındaki esir erkek çocukların Acemi Ocağı için alınmaları hükme bağlanmıştır. Bir başka durum da Acemi Oğlanların 1 akçe ile sürekli gemi hizmetleri görmeleri sakıncalı bulunmuş ve bunların belirli bir ödeme karşılığında Osmanlı hudutları içindeki çiftçilerin hizmetlerine verilmeleri kararlaştırılmıştır. Bu suretle Türkleşecek olan Acemi Oğlanların orduda daha iyi hizmet görecekleri düşünülmüştür. Bu hal Sırpsındığı Savaşı'ndan sonra uygulanmaya başlanmıştır. Bu oğlanlar Türkleştirildikten sonra 1 akçe ile Gelibolu'daki gemi hizmetlerine veya kapuya çıkma* bedergâh adları ile Yeniçeri Ocağı'na kaydedilmişlerdir.

Fütuhatın artması* ordunun da genişletilmesine sebep olmuştur. Bu sebepten Pencik oğlanından başka Devşirme ismiyle* Osmanlıların Rumeli'deki topraklannda yaşayan Hıristiyan tebaadan ocağa Yeniçeri yetiştirilmek üzere er alınması kararlaştırıldı. Hıristiyan tebaanın yaşları kanunen yeterli çocuklarından yalnız bir tanesinin orduya alınması kanunlaştırıldı. İhtiyaca göre 3-5 senede bir Hıristiyan çocuklardan 8* 10* 15* 18* 20 yaşlarındakilerden sıhhatli olanları* Acemi Oğlanı olarak alınmaya başlandı. Önce Rumeli'de tatbik edilen devşirme kanunu daha sonraları Arnavutluk* Yunanistan* Adalar* Bulgaristan* Sırbistan* Bosna-Hersek ve Macaristan'da da uygulanmaya başlandı.

Devşirme işiyle Yeniçeri Ağası meşgul olur* bu iş için çeşitli yerlere memurlar yollayarak Acemi toplattırırdı. Devşirme içinde* her hangi bir yolsuzluğa meydan vermemek için çok dikkat edilmiştir. Devşirme ile ilgili görevliler gittikleri bölgelerde 8-10-20 yaş arasındaki çocuklardan kırkhanede bir oğlan hesabıyla devşirme yapmışlardır. Bu hesap ihtiyaca göre değişirdi. Devşirme görevlileri bu oğlanları alırlarken kadılar* sipahiler veya vekilleri ve köy kethüdaları da hazır bulunarak bir yolsuzluk olmamasına dikkat gösterirlerdi. Kanun hükmüne göre Hıristiyan çocukların asili* sıhhatlisi ve güzeli seçilirdi. Or-

du için alınacak çocukların orta boylu olmasına dikkat edilir; uzun boylu ve güzel olanlar da saray için ayrılırlardı. Yahudiler* ticaretle uğraştıklarından çocukları devşirilmezdi.

Devşirilenler 100-200 kişilik kafileler halinde merkeze sevk olunurlardı. İlk dönemlerde merkeze sevkin masrafı* çocuğun devşirildiği yerden hilat baha (kaput bedeli) veya kaput akçesi adıyla ve her çocuk başına 90-100 akçe toplanmak suretiyle karşılanırdı. Kul akçesi* XVII. yüzyılda 600 akçeye kadar yükseltilmiştir. Anası-babası olmayan çocuk* terbiyesi noksan ve açgözlü olabileceği gerekçesi ile devşirilmediği gibi köy kethüdasının oğlu* çoban oğulları* kel* fodul* köse* doğuştan sünnetli olanlar da devşirilmezdi.

Kanun* Bosnalı çocukların saray ve Bostancı Ocağı için devşirilmesine müsaade ediyordu. Bunlara Poturoğulları adı verilmiştir. Kanun daha sonra Bosna'daki Boşnak çocuklarının da ordu için devşirilmesine izin verdi ve bunlara sünnetli oğlan denildi.

Trabzon Hıristiyanlarından çocuk devşirilmesine Sultan Yavuz Selim zamanında başlanmıştır. Ancak bunlar ocağın düzenini bozduklarından XVI. yüzyıl sonlarında Trabzon'dan çocuk devşirilmesi kaldırıldı. İlk zamanlarda İstanbul ve Bursa'dan sanat sahibi ve yüzleri gözleri açılmış olduğundan çocuk devşirilmesine karşı çıkılmışsa da daha sonra kabul edilmiştir. Ayrıca Karaman'dan Erzurum'a kadar olan bölgelerden Türk* Gürcü ve Kürd ailelerden çocuk devşirilmez* devşirilirse de çok dikkat edilirdi. Kayseri'den çocuk devşirilmesine Sultan Yavuz Selim zamanında başlandı. Mimar Sinan* Kayseri'den ilk devşirilen çocuklar arasındadır.

Kafileler halinde devlet merkezine nakledilen çocuklar* 2-3 gün dinlendirilirler ve Müslüman olmaları için Kelime-i Şehadet getirirlerdi. Bu kafileler* Acemi Ocağı'nın da yöneticisi olan Yeniçeri Ağası'nın denetiminden geçerdi. Ayrıca bunlar Yeniçeri Ağası huzurunda muayene edilirler ve sünnetsiz olanlar sünnet ettirilirdi. Çocukların güzel olanları saraya ayrılır* gürbüz olanları Bostancı Ocağı'na* geri kalanları da Anadolu Rumeli Ağaları vasıtasıyla Anadolu ve Rumeli'deki Türklere geçici bir zaman için verilirdi. Çiftçilerden alınan para ağalar ve katipleri arasında bölüştürülürdü. Acemiler* zenaatkarlara* şehir halkına* kadı ile danışmendlere ve İstanbul'a kesinlikle satılmazdı. Bu çocukların normal hayata alışacakları için askerliğin zor şartlarına uyamayacakları düşüncesiyle verilmedikleri kaydolunmaktadır.

Devşirilip çiftçiye satılan oğlanlar* her yıl Anadolu ve Rumeli ağaları tarafından gönderilen ve kethüda denilen görevliler aracılığıyla yoklanırdı; bir de kethüdaların maiyeti* çiftliklerden kaçan oğlanları yakalayıp yine çiftçiye teslim ederlerdi.

Bütün bu kanunlar XVI. yüzyıl sonlarına doğru bozularak Hıristiyan çocukları muayene edilmeden* rüşvetle devşirilmişlerdir. Bu karışıklıklar sırasında ocağa Müslüman çocuklar da kaydedilmiştir. Ayrıca Yeniçeri Ağası'nın himmetiyle de oğlan devşirilmiştir. Bu yolsuzluklar sebebiyle devşirmeler bozulmuş* iş göremez hale gelmişlerdir.

Gelibolu Acemi Ocağı: Acemi Ocağı* önce de belirtildiği gibi ilk defa Gelibolu'da kuruldu. Kuruluşta bu ocağa Acemi Ocağı Ağası unvanı ile bir görevli tayin edildi. İstanbul Acemi Ocağı kurulunca da Gelibolu Ocağı'na Gelibolu Ağası denilen bir başağa tayin edildi. Gelibolu Ağası bir yolsuzluğu görülmediği sürece* hayatının sonuna kadar bu görevde kalırdı. Ağanın ölümüyle yerine Acemi

Ocağı'nın Baş Yayabaşısı olan Birinci Çorbacı Gelibolu ağası olurdu. İstanbul devlet merkezi olduktan sonra Yeniçeri Ocağı'ndan ihtiyar bir Yaya Başı'nın da Gelibolu ağalığına tayini kanun olmuştur. İlk zamanlarda ağanın gündeliği 25 akçe idi ve Gelibolu Acemi Ocağı mevcudu da 400 kadardı. Daha sonra bu miktar 500'e çıktı. Bu ocak acemileri Rumeli ve Anadolu arasında işleyip* hükümete ait her türlü nakliyatı yapan gemilerde hizmet görürlerdi.

İstanbul Acemi Ocağı: Sultan Fatih Mehmed zamanında Gelibolu Acemi Ocağı'ndan ayrı olarak kurulmuştur. Acemi Ocağı efradına Torba oğlanları ve Şadiler denilirdi. Bunların Oda denilen kışlaları Şehzadebaşı ile Vezneciler arasında idi. Acemi Ocağı Kethüda dairesi (16 oda) ve Çavuş dairesi (15 oda) olmak üzere 31 oda (koğuş) idi. Acemi Ortasının hepsi cemaat ismiyle anılmaktadır.

Acemilerin Hizmetleri: Saray acemilerine celep denildiği gibi Acemi Ocağı ferdlerine de şadi denirdi.

31 oda ferdleri çeşitli hizmetlerde kullanılırlar* en küçükleri ise oda hizmeti görürlerdi. Acemiler* imalathanelerde* miri gemilerde* odun ambarlarında* hasta odalarında* sultan hanım dairelerinde hizmet ederlerdi. Ayrıca hükümdar için yaptırılan cami* çeşme* köprü* medrese gibi binalarda da çalıştırılırlardı. Sarayın ve saray mutfağının odununu taşımak da bunların görevleri arasındaydı.

Vezir-i azamın sarayında da Teberdar adı verilen Acemi oğlanları çalıştırılırdı. Gürbüz ve kuvvetli olanlar* padişahın inşaatlarında taş taşımak için ayrılırlardı. Acemiler İstanbul dışındaki bir başka yerde çalışıp* kışlalarından uzak kaldıkları zaman gündeliklerinden başka yemeklik olarak para alırlardı (Günde 2 akçe).

Acemi Ocağı Zabitleri: Acemi Ocağı* esas itibarıyla Yeniçeri Ağası'nın yönetiminde idi; Ocağın idaresinden de İstanbul Ağası sorumluydu. Acemilerin gidecekleri yerleri ve görecekleri hizmetleri İstanbul Ağası belirlerdi. Acemilerin terbiyeleri* ocağa girmeleri* odalara taksimleri* gemi hizmetlerine verilmeleri* odun taşımaları İstanbul Ağası'nın emri ile olurdu. Divanda yemek yenirken İstanbul Ağası Sekbanbaşı ile bir sofrada yemek yerdi ve onun alt tarafında otururdu. İstanbul Ağası ocaktan ayrılırsa* Yayabeyliği zeameti kendisine verilirdi. Ayrıca ağaya üç senede bir padişah devir atı olarak adlandırılan bir at hediye ederdi. İstanbul Ağası'ndan sonra sırada Anadolu Ağası ve Rumeli Ağası geliyordu. Devşirilen çocukların çiftçilere verilmesine bakan bu ağalar* çocukların yetişmesinden sonra onları ocağa kaydederlerdi. Mevcut Acemi odalarının yarısı Anadolu Ağası'nın* yarısı da Rumeli Ağası'nın emrine verilmişti. Rumeli Ağası terfi ederse Anadolu Ağası olurdu. Bu ağaların gündeliği Sultan Kanunî Süleyman devrinde 14'er akçe idi. Daha sonra bu maaş 30 akçeye yükseltildi. Ağaların maiyetinde yeniçerilerden katipler vardı. Anadolu Ağası'nın katibi 10 akçe* Rumeli Ağası'nm katibi 8 akçe gündelik alırdı. Acemilerin ceza işleri Meydan Kethüdası veya Meydanbaşı denilen zabit tarafından görülürdü. Meydanbaşı* suç işleyen acemileri cezasına göre deynekten geçirir veya zindana koyardı.

Kethüdalardan sonra acemilerin en büyük zabitleri Çavuş'du. Sonra sırasıyla Aşçıbaşı ve Ariyeti Çavuş yani Çavuş Vekili gelirdi. Çavuş ve Aşçıbaşı kol gezerek hizmetlileri denetlerlerdi. Acemi Ocağı 'nın büyük ağalarından başka her bölüğün Çorbacı yani Yayabaşı denilen büyük kumandanları vardı. Her bölükteki en kıdemli acemiye Bölükbaşı denirdi. Bundan başka dokuz bölüğün hepsine birden kumanda eden bir de Baş Bölükbaşı vardı. İkinci bölükten itibaren 31. bölüğe kadar her bölüğün yöneticisine Yayabaşı denirdi. Yayabaşılar terfi ederlerse Yeniçeri Yayabaşısı veya Sipahi olurlardı. Hizmetlerin yerine getirilip getirilmediğine Yayabaşı bakardı. Acemi Ocağı'nın 31. bölük çorbacısı aynı zamanda ocağın katibiydi. Acemi Ocağı dışında bulunan acemilere hizmet gördükleri evden yemek verilirdi.

Maaş dağıtımı yapılırken önce köçek adı verilen yaşları küçük acemilerin maaşları dağıtılır ve bu dağıtım üç gün sürerdi. Önceleri 1* 2 akçe olan maaş daha sonra 7 akçeye kadar çıkmıştır. Acemilerin maaşlarından başka adem-i zerpul ve pabuç akçesi adı verilen gelirleri de vardı. Adem-i zerpul ayda 5 akçe olarak dağıtılırdı. Acemi Ocağı'nın maaş defteri Edirnekapısı denilen Yeniçeri Katibi Dairesi'nde saklanırdı. Acemi oğlanlarına yılda iki kat elbise verilirdi. XVIII. yüzyıl sonunda bazı acemilere iki kat elbiseyi karşılayabilecek para da verilmiştir. Bundan başka çuhaya dikilmek üzere iç astarı ve 11'er akçe yaka akçesi* sarık için bir bez ve 30'ar akçe kemanbaba denilen yay akçesi verilirdi.

Sultan Fatih Mehmed zamanında Şehzade Camii karşısındaki eski odalar ile Vezneciler arasındaki sahada yaptırılmış olan Acemi oğlanları kışlasında 31 oda* bu odalardan başka Acemilerin namaz kılması için bir de orta mescidi vardı. Sultan Yavuz Selim zamanında ocağa bir de hamam yaptırılmıştır. Acemi kışlasının meydanı oldukça genişti; maaşlar (ulufeler) bu meydanda dağıtılırdı. Yine bu meydanda cezalı acemilerin hapsedilmeleri için bir zindan vardı.

Acemi kışlalarına her yıl vergi karşılığı olarak Manyas Ovası'nda yetişen sazlardan hasır verilirdi. Bu sazlardan hasır yapmak için hasırcıyan denilen bir Acemi sınıfı vardı.

Acemilerin ilk zamanlarda evlenmeleri yasaklanmıştır; ancak XVI. yüzyılın son çeyreğinde evlenmelerine izin verilmiştir.

Acemi oğlanlarının kapuya çıkmaları: Acemilerin Yeniçeri Ocağı'na kayıt ve kabullerine çıkma veya kapuya çıkma denildiği gibi bedergah adı da verilirdi.

Acemilerin kapuya çıkma sürelerinin 7-8 yılda bir olduğu kaidesi varsa da bu kaide her zaman uygulanamamıştır. Savaşlar sebebiyle Acemiler sık sık kapuya çıkarılmışlardır. Yeniçeri Ocağı'na Acemi verilmesinin padişah tarafından emrolunmasına kapu ferman olmak denirdi. Yeni kapu olmak ve yeni kapulanmak tabirleri de ocağa yeni kabul edilmek demektir.

Acemi oğlanlarından kapuya yeni çıkmış olanlara düzen akçesi adıyla ikişer altın ödenirdi. Bu yeni askerler mensup oldukları odalarda karakullukçuluk ederler* yani oda hizmetlerine bakarlardı. Acemi ocağı'ndan Yeniçeri Ocağı'na geçecek olanlar odalara ayrıldıktan sonra her oda fertleri bir sıra yapılıp hep birden kendi odalarına doğru koşturulur* kim en önce odaya girerse o diğer arkadaşlarına göre eski olurdu. Bostancılara kapuya çıkışlarında silahbaba ismiyle biner akçe verilmesi kanun hükmüydü.

İstanbul Acemi Ocağı* Yeniçeri Ocağı'nın kaldırıldığı 1826 tarihine kadar devam etmiştir. Devşirme uygulamasının kalkması ise XVIII. yüzyıldan sonradır.

Osmanlı İmparatorluğu'nda XIX. yüzyılda kurulan Adliye teşkilatının bağlı olduğu makam.

Avrupa usulüne göre kurulmuştur. Önce 1837'de Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı Adliye meydana getirildi. 1868'de bu teşkilatın yerine Şura-yı Devlet ve Divan-ı Ahkam-ı Adliye adlarıyla iki ayrı teşkilat kuruldu. Bir müddet sonra Divan-ı Ahkam-ı Adliye kaldırılarak yerine 1878'de Adliye Nezaretia teşkil edildi.

Müslüman olmayan azınlıkların mezhep işleri o zamana kadar "Hariciye Nezareti" tarafından yürütülürken* 1880'de "Adliye Nezareti" tarafından yürütülmeye başlandı. 1881'de çıkarılan bir nizamname ile nezaretin adı Adliye ve Mezahib Nezareti" olarak değiştirildi. Bu nezaret 1880'den itibaren Ceride-i Mehakim" adlı haftalık ve 1909'dan itibaren de Ceride-i Adliye adlı on beş günlük iki dergi çıkarmıştır.

Adliye Nazırları:

1-Ahmed Cevdet Paşa (1868* 1875-1876* 1876-1877* 1879-1883* 1886-1890)

2-Mustafa Fazıl Paşa (1868-1870* 1871-1872)

3-İbrahim Edhem Paşa (1870-1871)

4-Şirvanizade M.Rüşdü Paşa (1871)

5-Mütercim M. Rüşdü Paşa (1871)

6-Yusuf Kamil Paşa(1872)

7-M.Esad Safvet Paşa (1872-1873* 1876* 1877* 1878)

8-Mehmed Hurşid Paşa (1873-1874* 1878)

9-Mehmet Akif Paşa (1874-1875)

10-Ahmed Arifi Paşa (1875-1876)

11-Halil Şerif Paşa (1876)

12-Asım Mehmed Paşa (1877)

13-Mahmud Celaleddin Paşa (1878)

14-Mehmed Said Paşa (1878-1879)

15-Hasan Fehmi Paşa (1883-1885* 1908-1909)

16-M.Server Paşa (1885-1886)

17-Hüseyin Rıza Paşa (1890-1895)

18-Abdurrahman Nureddin Paşa (1895-1908)

19-Manyasizade Refik Bey (1908-1909)

20-Mustafa Nazım Paşa (1909)

21-M.Necmeddin Molla (Kocataş) (1909-1911)

22-Mustafa Hayri Efendi (1911* 1918)

23-Memduh Paşa (1911-1912)

24-Hüseyin Hilmi Paşa (1912)

25-Samipaşazade Halim Bey (1912* 1915* 1918)

26-Arif Hikmet Paşa (1912-1913* 1919-1921)

27-İbrahim Hayrullah Bey (1913-1915)

28-Ali Haydar Molla (Arsebük) (1918-1919)

29-Üryanizade Cemil Molla (1919)

30-Sıtkı Bey (1919)

31-Vasfi Efendi (1919-1920)

32-Mustafa Sıtkı Efendi (1920)

33-Hüseyin Kazım Bey (1920* 1921)

34-Mahmud Celaleddin Bey (1920)

35-Ali Rüşdü Efendi (1920)

36-Rumbeyoğlu Fahreddin Bey (1920)

37- Mustafa Nuri Bey (1922)




İlk Türk gazetecisi.

İstanbul'da doğdu. Yozgatlı Çapanoğlu Ömer Hulusi Efendi'nin oğludur.

İlk ve orta öğreniminden sonra tıbbiyeye kaydoldu* ancak bitiremedi. Eğitimi için gerekli olan Fransızca'yı iyi bildiği için Babıali Tercüme Odası'na girdi. Elçilik katipliği görevi ile Paris'e gitti. Dönüşünde çeşitli devlet hizmetlerinde bulundu.

Tercüman-ı Ahval adlı gazeteyi çıkardı. Tercüman-ı Ahval* ilk özel Türk gazetesidir. Gazetenin tek yazarı olarak altı ay büyük çaba gösterdi; sonra gazeteyi bıraktı.

Agâh Efendi* 1861'de Posta Nazırı oldu. İlk posta pulu onun zamanında kullanılmıştır. Divan-ı Muhasebat üyeliğine getirildi. Yeni Osmanlılar ile ilgisi olduğu için Âli Paşa (Mehmet Emin) tarafından görevinden alındı. Bunun üzerine Agâh Efendi* Paris'e kaçarak Yeni Osmanlılar’a katıldı. 4 yıl yurt dışında kaldı.

1871'de istanbul'a dönerek İzmit mutasarrıflığına getirildi. II. Abdülhamid döneminde önce Bursa'ya sonra da Ankara'ya sürgün edildi (1877). Yedi yıllık sürgün hayatından sonra affedildi ve Rodos mutasarrıflığına gönderildi. Ancak Namık Kemal ile yerleri değiştirilmiş ve Midilli mutasarrıfı olmuştur.

1885'de Atina Elçiliği'ne atanmış; aynı yıl içinde Atina'da ölmüştür. Cenazesi İstanbul'a getirilmiş ve Sultan Mahmud Türbesi'nin bahçesine gömülmüştür.



İstanbul Ağası'nın odasına verilen addır.

Acemi oğlanları için Sultan Fatih Mehmed tarafından yaptırılan odaların otuz birincisi İstanbul Ağası'nın odasıydı. Ağa bölüğü önceleri bir bölükken* Acemilerin çoğalmasıyla dokuz bölüğe çıkarılmıştır.

1826 yılına kadar Yeniçeri Ağası'nın resmi makamı olan binadır.

Süleymaniye'de İstanbul Müftülüğü ile İstanbul Üniversitesi'nin Botanik Enstitüsü olarak kullanılan yerinde idi. Ağa Kapısı evvelce Çarşıkapı'da iken XVII. yüzyıl ortalarında buraya taşındı.

1826 yılında Yeniçeri Ocağı'nm kaldırılışına kadar yeniçerilerin en büyük subayı olan Yeniçeri Ağası burada çalışırdı. Burası* Yeniçeri Ağası'nın komutanlık makamı idi. Yanında ağanın lojmanı ve haremlik kısmı da vardır. Osmanlılarda "kapı" sözcüğü resmi daire anlamına geldiği için buraya Ağa Kapısı* Ağa Dairesi de denmiştir.

II. Osman* ayaklanan zorbalardan kaçarak 1622 yılında Ağa Kapısı’na sığınmıştır.

Birçok defa yanan bu bina her seferinde yeniden selamlık ve haremlik kısımları ile bir saray gibi yapıldı. 1659 yılında İstanbul'un dörtte üçünü yakan yangında Ağa Kapısı harabeye döndü. 1749'da Küçükpazar yangınından sonra da yanan Ağa Sarayı yeniden inşa edilirken kargir kule yerine bir ahşap yangın kulesi yapıldı. Fakat 1774 yılındaki Cibali yangınında saray ve kule yine yandı. Emiri Efendi Kütüphanesi'nde* Ali Emiri Efendi'nin kitapları arasındaki bir yazma risalede* H. 1196 (M.1774) Cibali yangınına dair geniş bilgi vardır. İstanbul'u kasıp kavuran bu yangının Ağa Kapısı bölümüne de değinilmiştir.

Ağa Kapısı binası Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılmasından sonra yeniden yapılırcasına tamir edildi. Tamirden sonra binanın Bab-ı Meşihat (Şeyhülislam Kapısı) olarak kullanılmasına karar verildi. Şeyhülislamlık buraya taşınacağı zaman Hocapaşa yangını çıktı. Serasker Bahçesi’nde çadırlarda bulunan sadrazam ve maiyeti* Babıali yangını dolayısıyla Babıali'ye taşınamadıkları için bu binaya yerleştiler. Buranın adı bir süre Serasker Kapısı oldu.

Serasker Dairesi* şimdiki İstanbul Üniversitesi binasının yerinde bulunan Eski Saray’a geçince de buraya Meşihat Dairesi taşındı. Bahçedeki yanmış olan ahşap yangın kulesi 1849 yılında kargir olarak (Bayezid Kulesi) yeniden yapıldı. Saltanatın kaldırılışına kadar bina Şeyhülislam Dairesi olarak kullanıldı.

Cumhuriyet döneminde bina bir süre İstanbul Kız Lisesi’ne verildi. Kız Lisesi iken çıkan bir yangın sonunda bina tamamen yandı. Sadece* şimdiki müftülük binası olarak kullanılmakta olan Fetvahane binası kurtarılabildi. Yanan yere de son yıllarda Botanik Enstitüsü için bir bina yapılmıştır.

Tarihte Ağa Kapısı olayları pek çoktur. Bunların en önemlileri* Asakir-i Mansure'ye mensup olanların isyanlarıdır. Bunlar Yeniçerilik gayretiyle yangın kulesinin altında toplanarak başkaldırmışlar ve kuleyi ateşe vermişlerdir. Serasker paşayı katletmek isteyen zorbalar* bütün çabalarına rağmen başanya ulaşamadılar ve elebaşları Üsküdar'a geçerken yakalanarak idam edildi. Ağa Kapısı'ndaki diğer önemli olay* Patrona Halil'in başlattığı ayaklanmanın hızla büyüyerek İstanbul'u korku ve heyecana vermesinden sonra bir kısım Yeniçerilerin Et Meydanı'na kazan koymaları* Bostan kapısında arkadaşlarından ayrılan Patrona Halil'in Ağa Kapısı'na gelerek oradaki mahkumlan salıverip peşine takması ve oradan Cebehane'ye gitmesi* beşinci bölüğün kazanını zorla çıkartması* Bitpazarı ve Sipahi çarşısını yağma ettirmiş olmasıdır.


Osmanlılar döneminde iki devlet arasında ya da iki kumandan arasında yapılan antlaşmalara verilen addır.

Bunlar şu yedi ana ilkeye göre düzenlenirdi:

1-Cenab-ı Hakk'a hamd-ü sena

2-Hazret-i Peygamber'e selat ü selam.

3-Ahdü peymanın büyüklüğü

4-Muahedeye aykırı davranıştan çekilme

5-Antlaşmanın muhtevatını* önemini ayrıntılarıyla açıklama

6-Sözde durmanın gereği ve bunun aksinden çekinme

7-Allah'dan* antlaşmaya sadakatte sebat etme dileği.

Ahidnameler çeşitli dillerde kaleme alınırlardı.



Osmanlılarda padişahlar tarafından verilen hat* ferman anlamına kullanılan de-yimdir.

Menşei Abbasi ve Selçuklulara kadar dayanan ahidname geleneği Osmanlılarda da devam etmiş ve ahidname-i hümayun adıyla anılmıştır.


XIII. yüzyılda doğarak Osmanlı Devleti'nin kuruluşunda büyük rolü olan bir teşkilattır.

Sıkı bir ahlak disiplini içinde oldukları için bir tarikat* ilk önce esnaf teşkilatı arasında yayıldıkları için de bir esnaf teşkilatı zannedilmiştir*

İstanbul'un fethine kadar kuvvetli bir teşkilat olarak yaşadı. Yerini XV. yüzyılda Lonca teşkilatına bıraktı. Ahi başkanları zaviye (küçük tekke)yi yaptırarak içerisini halı* kilim ve başka eşya ile döşerler ve kandiller asarlardı. Zaviyelerde imamlar* müderrisler* ketipler* vaizler* sileh talimcileri* hattatlar* şairler* şarkıcı ve rakkaslar bulunurdu.

Ahi zaviyelerine kabul olunanlar* Ahe terbiyesini okuyarak* dinleyerek ve birlikte yaşayarak alıyorlardı. Zaviyede öğretmen ve pirler önünde şarkılar ve ilahiler okunur* oyunlar oynanırdı. Ahi teşkilatına ilk giren adayın başı traş edilir* tövbe ve telkin verilirdi. Taç* hırka ve şalvar giyerlerdi. Bu adaylar uzun bir denemeye tabi tutulurdu. Tuğ ve bayrak verilir* kuşak kuşatılır* seccadeye geçirilir* helva pişirilir* birbirlerine lokma sunulur* diğer bir şehre helva gönderilirdi. Böylelikle uzun yıllar süren bir eğitimden sonra törenlerden geçirilerek olgun bir Ahi olunurdu.

Kafirler* münafıklar* iftiracılar* dedikoducular* müneccimler* şarap içenler* dellaklar* dellallar* çulhalar* kasaplar* cerrahlar* avcılar* madrabazlar ve amel-darlar Ahi teşkilatına alınmazlardı. Ahiliğe giren talip* nimtarıyk ve sahib-i tarıyk adlarım sıra ile alırdı.

Her sanat grubu için* kutsal kitaplarda peygamberlerden kendi sanatını yapan* sanatlarının piri sayılmıştır. Çiftçiler için Adem* hallaçlar için Şit* terziler ve yazıcılar için İdris* marangozlar için Nuh* tüccarlar için Hud* deveciler için Salih* sütçüler ve dülgerler için İbrahim* avcılar için İsmail* çobanlar için İshak ve saatçiler için Yusuf* Musa* ekmekçiler için Zülküf* tarihçiler için Lut* bağcılar için Uzeyir* çulhalar için İlyas* zırhçılar için Davut* hekimler için Lokman* balıkçılar için Yunus* gezginler için İsa ve tüccarlar için Muhammed adlı peygamberler birer pir addedilmiştir.

Ahiliğe girene* kuşak ve peştemal bağlama işine şedd denirdi. İlk defa Cebrail'in Hazret-i Adem'e kuşattığı kabul edilmiştir. Bu kuşak bağlamadaki şedd'e vefa şeddi denir. "Beline kuşatıyorum ta ki sözünde durasın. Şeytana uymayasın daima ona düşman olasın. Dünyaya muhabbet etmeyesin. Tanrı'nın kaza ve kaderine sabredesin. Nereye gidersen bu tuğ yanında olsun. Tanrı'nın bunda hikmeti vardır" denirdi.

Çıraklarla ustaları ve şeyhleri arasında aracılık yapanlara nakib denirdi. Nakipler Ahiliğin en çok sorumlu olan rütbe ve mertebesidir. Nakibler* Nakibü'n-nukabaların emrinde idiler. Nakibü'n-nukaba olmak için* hükümdar* emir* vezir ve kalem sahiplerine* bilginlere (kadı* müftü* müderris* vaiz gibi) şeyhlere* yedirip içirmek* zenginlere* zengin çiftlik ağalarına* ticaret sahiplerine* esnaf ve sanatkarlara hizmet etmek şart idi. Nakibü'n-nukaba üstündeki rütbe Ahi* Ahi'nin üstündeki rütbe şeyh idi. Şeyhler seccade sahibiydiler. Şeyhler de şeyhlerin şeyhine bağlı idiler.

Ahilerin kurallarında şu üçer şey açık ve kapalı idi. Eli* kapısı ve sofrası açık olmak* cömert* misafirsever ve aç olanı doyurucu olmak demekti. Gözü* dili ve beli kapalı olmak ise kötü bakmamalı* kötü söylememeli ve ırza göz dikmemeli anlamına geliyordu.

Ahilik kelimesi İstanbul'un birçok yerindeki mescid* tekke* zaviye* çeşme ve sokak adlarında yer almıştır.

Kanunnamelerle hükümlerin ve kanun mahiyetinde olan kararların kaydedildiği defterdir.

Kalemlerin hepsinde ahkam defteri bulunur* her sene için ayrı bir defter tutulurdu. Defterin dolması ile bir sene içinde ikinci deftere geçildiği de olurdu. Önemsiz kalemlerde defterin dolmaması halinde aynı deftere devam edilirdi.


Ahmed Cevdet Paşa 1822'de (26/27 Mart Salı gecesi) Lofça'da doğdu. Adı Ahmed'dir. Mahlası Cevdet 'dir.

1839 yılının ilk aylarında İstanbul'a geldiği anlaşılmaktadır. Cevdet Efendi ilk derslerine İstanbul'da* Fatih Camii'nde başladı. Hem akli hem de nakli bilimleri öğrenmek için çalışmıştır.

1848'de kürsüde ders verebilecek bir iktidara sahip oldu. O sıralarda Mustafa Reşid Paşa sadrazam olmuştu. Tanzimat Fermanı'nın gerektirdiği yeni kanunları hazırlamak ve yürürlüğe koymak azminde idi. Bu hususta yardımcı olacak aydın düşünceli* çağın şartlarının gerektirdiği düzeltmeleri benimseyen gerçek ilim adamlarıyle ilişki kurmak istiyordu. Şeyhülislam Dairesi'nden Cevdet Efendi tavsiye edildi.

Büyük Reşid Paşa* Cevdet Efendi ile görüştükten sonra onun değerli bir ilim adamı olduğunu anladı. Bu ilk görüşmede bulunanlardan biri durumu şöyle anlatır:

"Cevdet Paşa'yı o ilk görüşüm hiç hatırımdan çıkmaz. Öyle önemli bir mesele için gönderilmiş olan bir efendinin pek genç* olduğunu gördüm. Hayret ettim. Bununla birlikte gözümün önünden gitmeyen parlak mavi gözlerinden zeka kıvılcımları bize onun kudretini anlatmıştı."

Cevdet Efendi* Reşid Paşa'nın yanına sık sık girerek onun sevgisini kazanmıştı. Bir süre sonra Reşid Paşa'nın çocuklarına ders vermeye başladı. Paşa'nın konağına yerleşen Cevdet Efendi* on beş yıl Koca Reşid Paşa'nın dostluğunu sürdürdü. Bu ilişkiden Cevdet Efendi'nin edindiği en büyük yarar* sade ve açık yazma yeteneğini kazanmasıdır. Reşid Paşa* Cevdet Efendi'nin İran tarzındaki yazı üslubunu terketmesini* seci'den uzak kalmasını telkin ediyordu. Cevdet Efendi'nin kitaplarında görülen belagat ve sadelikte* Koca Reşid Paşa'nın tesiri büyük olmuştur. Ayrıca siyaset alanında da görgüsü ve bilgisi artmıştır. Reşid Paşa'nın konağına devam eden Ali ve Fuad paşalarla da dostluk sağlaması* onun yalnız tarih ve edebiyattaki vukufiyle kalmayarak siyaset alanında da bilgi sahibi olmasını sağladı.

Reşid Paşa çevresinde yetişenlerden Fuad Efendi (eski sadrazam Fuad Paşa) ile aralarında yakın bir arkadaşlık kurulmuştu. Birlikte çalışarak Türkçe'nin dil kurallara le ilgili Kavavid-i Osmaniye kitabını yazdılar. Ayrıca Osmanlı memleketinde ilk anonim şirket sayılan Şirket-i Hayriye'nin nizamnamesini kaleme aldılar.

Mustafa Reşid Paşa* eğitim işlerine özel bir önem verdiğinden bu alanda düzenlemeyi sağlayacak nizamnamelerin yazılması görevini de Cevdet Efendi'ye verdi. Bu konuda da bilgisini arttıran Cevdet Efendi* "Meclis-i Maarif-i Umumiye" azalığı ve Darülmuallimin (Muallim Mektebi) müdürlüğüne tayin olundu. Cevdet Efendi'nin Türk ilmine katkısını tesbit eden çalışmalarının başında Encümen-i Daniş'in kurulması gelir. Bu encümen* Fransa akademisi tarzında olacaktı. İç azası kırk* dış azası da sayısız olarak teşekkül edecekti. Encümen* memleketin başta gelen ilmi müessesesi olacaktı.

Mustafa Reşid Paşa'nın teşviki ve Cevdet Efendi'nin çalışmalarıyle vücude gelen Encümen-i Daniş'in ilk üyelerinden biri de Cevdet Efendi'dir. Bu görev dolayısıyle Cevdet Efendi* tarih ile uğraşmaya başlamış ve on iki ciltlik ünlü Tarih-i Cevdet 'i yazmıştır. Bu eser* ihtiva ettiği belgeler ve tenkitler bakımından bugün de değerini muhafaza etmektedir. Cevdet Efendi'nin bu çalışmalara devam ettiğini Mukadime-i İbn Haldun Tercümesi 'ni de yazması* onun değerli hizmetleri arasında sayılır.

Cevdet Paşa Tarih-i Cevdet'in yazılmasıyle ilgili olarak Sultan II. Abdülhamid'in emriyle kaleme aldığı Maruzat'ta şunları yazmaktadır:

"Encümende tarih ilmi* bölüm bölüm ayrılarak her bölüm encümen üyelerinden birine havale olunduğu sırada Kaynarca Muahedesi'nden başlayarak Vak'a-i Hayriye'ye (Yeniçeriliğin kaldırılması) ait olan bölümünün yazılması kullarına ihale kılınmıştı. O sıralarda meydana gelen değişiklikler* inkılaplar dolayısıyla encümen üyelerinden bir bölümü bir şey yazmaya başlayamadılar. Bazıları başladı da yarım kaldı. Yalnız kulları Tarih-i Cevdet'in yazılmasına aralıksız devam etti."

Cevdet Paşa'nın tarih alanındaki çalışmaları devam ederken kanunların kaleme alınması yolundaki rehberlik görevi de sürüyordu. Arazi Kanunu- Toprak Kanunu ve Tapu Nizamnamesi Cevdet Paşa'nın unutulmaz eserlerinden sayılır.

Cevdet Paşa'nın adını unutturmayan çalışmalarından biri de medeni ilişkileri düzenleyecek olan bir "Mecelle" meydana getirilmesi için çalışmalarıdır. O dönemde kişiler arasındaki medeni ilişkilerin düzenlenmesi için mesuliyet kabul eden kurulun başında yıllarca çalışmış ve o günlerin şartlarına göre hazırlanmış olan ve "Mecelle" adıyla ün kazanan eseri tamamlamıştır.

Cevdet Paşa'nın hukuk sahasındaki hizmetlerinden biri de İstanbul'da* Ayasofya'da yanan Adilye Nezareti binasının müştemilatından olan bahçede Hukuk Mektebi'ni kurmasıdır. Bu mektep* bugünkü İstanbul Hukuk Fakültesi'nin başlangıcıdır.

Cevdet Paşa'nın hukuk ve tarih alanında yaptığı ilmi hizmetlerin yanında çeşitli bakanlıklarda ve valiliklerdeki hizmetleri de hürmetle anılmaktadır.

Özellikle adliyemize bir hukuk dili vermiştir. Fıkıhı resmen Türkçe'leştirmiştir. Tanzimat'ın kültür cephesinde onun unutulmaz çalışmaları vardır.

Cevdet Paşa* memlekete yaptığı değerli hizmetlerin sonunda 1895 yılı Mayıs'ının yirmi yedisine rastlayan gece az süren bir hastalıktan sonra rahmete kavuşmuştur.



Mabeyn Müşiri ve Kaptan-ı derya.

Aslında Sudalı (Girit)'dır. İstanbul'da kayıkçılıkla işe başlamış* Silahtar Giritli Ali Ağa'nın yardımıyle askerlik hizmetine girerek kısa sürede yükselmiş ve 1832'de Mabeyn Müşiri olmuştur. Mısır valisi Mehmed Ali Paşa kuvvetlerinin Kütahya'ya kadar ilerlemesinden telaşlanan II. Mahmud'un Ruslardan yardım istemesi* Rus donanmasının da İstanbul'a gelmesi üzerine 1833'te geniş yetkilerle elçi olarak Rusya'ya gönderilmiştir.

1836'da Kaptan-ı derya olan Ahmed Fevzi Paşa* Mısır seferinin 1839'da yeniden başlaması üzerine donanma ile Akdeniz'e açılmıştır. Yolda Nizip felaketi ve Sultan II. Mahmud'un ölümü haberini almış* düşmanı Hüsrev Paşa'nın da sadrazamlığa getirildiğini öğrenmiştir. Araları öteden beri açık olan Sadrazamın dön emrini dinlemeyerek* Piyale Osman Bey'in aracılığı ile* donanmayı Mısır'a götürmüş ve Mısır valisine teslim etmiştir. Ahmed Fevzi Paşa Mısır meselesinin hallinden sonra devlet tarafından affedilmemiş* Mısır'a yerleşmiştir. Cariyeler tarafından öldürüldüğü rivayet olunur.

Osmanlı hanedanından on dördüncü padişahtır.

III. Mehmed ile Handan Sultan'in oğludur. 18 Nisan 1590'da (22 Ce-maziyelahir 998) Manisa'da doğdu. 22 Ocak 1603 (18 Recep lO12)'de tahta çıkmıştır.

Bayezid ile başlayan ve Fatih ile kanunlaşan kardeş öldürme geleneğini kaldırmış* bu suretle büyük oğlun saltanata geçmesi usulü yerine hanedanın en yaşlısının tahta çıkması usulünü koymuştur. Böylece ölümünden sonra Osmanlı tahtına kardeşi Mustafa geçmiştir.

Yönetimi büyük bir enerji ile eline alan I. Ahmed* III. Murad ve III. Mehmed zamanlarında devletin siyasetine karışmak suretiyle fena sonuçlara sebep olan büyükannesi Safiye Sultan'ı saraydan uzaklaştırmıştır. Bu sırada Osmanlı İmparatorluğu* İran ve Avusturya ile savaş halinde bulunuyordu* İranlılar Erivan* Akçakale ve Kars'ı almışlardı. I. Ahmed Cağalazade Sinan Paşa'yı Doğu* Sadrazam Malkoç Yavuz Ali Paşa'yı da Avusturya cephesi komutanlığına göndermiştir. Sadrazam'ın Belgrat'ta ölmesi üzerine Lala Mehmed Paşa sadrazamlığa getirilmiş ve bu cephenin komutanlığı da kendisine verilmiştir. Yeni sadrazam Budin üzerine yürürken Avusturyalıların çekilmesi üzerine Peşte'ye giderek düşman tarafından tahrip edilen köprüyü tamir etmiş ve Vaç Kalesi'ni almıştır. Estergon'u kuşatmış* alamayarak geri dönmüştür.

İran cephesi komutanı Cağalazade Sinan Paşa 1604 yılı Haziran'ında hareket etmiş ve Anadolu'da Celalilerin kimisini şiddet ve kimisini de güzellikle elde ederek Osmanlı ordusunu kuvvetlendirmiştir. Osmanlı ordusunun yaklaşması üzerine Şah I. Abbas geri çekildiğinden Sinan Paşa Karabağ'da kışlamak istemiş ise de orduda ileri gelenler buna itiraz etmişler* bu yüzden Van'a çekilmiş ve askerini* kışı geçirmek üzere elverişli gördüğü yerlere dağıtmıştır. Şah I. Abbas* bunu fırsat sayarak ansızın Van'a saldırmış* Sinan Paşa güçlükle Erzurum'a kaçabil-miştir.

Sinan Paşa* ilkbaharda yeniden ileri atılmış* Selmas'ta İran kuvvetleriyle karşılaşmıştır. Başkomutan'ın emrini dinlemeyen Erzurum Beylerbeyi Köse Sefer Paşa* arkasından gelenlerle birlikte düşman ordusunun üzerine atılmış* ilk saldırıda başarı kazanmışsa da* sonra yenilmiş ve savaş alanında ölmüştür (9 Eylül 1605). Bu yenilgi Osmanlı ordusunun manevi kuvvetini sarsmış* ordunun büyük bir kısmı emir beklemeden dağılmıştır. Yanında ancak birkaç bin yeniçeri ve sipahi ile kalan Sinan Paşa* Van'a çekilmek zorunda kalarak burada kederinden ölmüştür. İranlılar bu savaş sonucunda Gence ve Şirvan'ı işgal etmişlerdir.

Osmanlılar ve Avusturyalılar uzun süren harpten yorulmuşlardı. Fakat Osmanlılar Estergon'un alınmasını lüzumlu gördüklerinden Sadrazam Lala Mehmed Paşa'nm komutası altında yeniden sefere çıkılmış* 4 Kasım 1605'de Estergon alınmıştır. Bu arada Bocskai da Uyvar'ı almış Tiryaki Hasan Paşa da Wesşprim ile Palota'ya girmiştir. Bu başarılar üzerine Lala Mehmed Paşa tarafından Peşte'de Bocskai'a törenle Erdel ve Macar tacı giydirilmiştir. Lala Mehmed Paşa* Anadolu'daki Celalerin yaptığı zorbalıklar yüzünden* bu başarıları yeter görerek geri dönmek zorunda kalmıştır. Lala Mehmed Paşa* Avusturya'ya karşı bir sefer daha yapmak ve bütün Macaristan'ı elde etmek amacında iken* Derviş Paşa'nın çevirdiği entrikalarla Doğu cephesine atanmıştır. Sadrazam buna çok üzülerek* hasta düşmüş* bir zaman sonra da ölmüştür. Yerine Derviş Paşa sadrazam olmuştur.

Avusturya cephesinde Kuyucu namı ile anılan Murad Paşa komutanlık etmiş ve

bu cephede barış yapmak yetkisi de kendisine verilmiştir. Kuyucu Murad Paşa her

şeyden önce Anadolu'da Celali ayaklanmasını bastırmanın doğru olacağına inanmış

bulunduğundan* Budin'e giderek düşmanla barış hususunda anlaşmış ve Budin Beylerbeyi Kadızade Ali Paşa ile Budin Kadısı Habil Efendi'yi bu iş ile görevlendirmiştir.

Osmanlı ve Avusturya delegeleri Kornom ve Estergon arasında bulunan Jitvatorok'ta toplanmışlardı. Buraya Bocskai'nin elçileri de gelmişlerdi. Bu suretle 1606 yılının Kasım'ında* Osmanlı imparatorluğu için bir dönüm noktası olan* eşit şartlar altında 17 maddelik Zitvatorok Antlaşması yapılmıştır.

I. Ahmed zamanında Celali ayaklanmaları genel bir olay şeklini almış* tımarlı sipahi teşkillerinin düzeni tamamıyla bozulmuş* bunların yerine Seğmenler türemiş* güvenlik fena bir duruma girmiştir. Celaliler ile ancak Zitvatorok Antlaşması’ndan sonra ciddi bir şekilde uğraşılabilmiştir. Bu işle Kuyucu Murad Paşa ve emrinde bulunan Kanije kahramanı Tiryaki Hasan Paşa uğraşmışlardır.

Kuyucu Murad Paşa* Celalîlerin en tehlikelisi olan Canbulatoğlu Ali Paşa'yı yoketmeye karar vermiş* yolda Musli Çavuş ve Cemşid adlı Celali başlarının kuvvetlerini dağıttıktan sonra 1607 yılı Ekimi 'nde Beylan'da Dürzi Emiri Maanoğlu Fahreddin'in de yardım ettiği Canbulat'ın kuvvetlerini büyük bir bozguna uğratmıştır (24 Teşrin-i evvel 1607). Canbulat bu yenilgiden sonra* Sultan Ahmed'e sığınmış* affedilerek Temeşvar'a atanmışsa da sonra Belgrat'ta öldürülmüştür.

Kuyucu Murad Paşa* Celali ayaklanmasının bastırılmasında çok kurnazca davranmış* bunların bazılarını büyük bir şiddetle yok ederken bazılarını da affeder gibi görünerek bu tehlikeli ve çetin işin bastırılmasını kolaylaştırmıştır. Bu arada Kalenderoğlu da affedilmiş ve Ankara sancağına atanmış ise de* şehrin kadısı Vildanzade Ahmed Efendi Kalenderoğlu'nun şehre girmesine engel olmuştur. Kalenderoğlu bir zaman sonra* eşkıyayı tepeleme hareketi yüzünden* kendisine katılanlarla kuvvetlenerek* Bursa ve Manisa dolaylarında korku çalmaya ve Üsküdar'a kadar bütün Anadolu'yu Osmanlı imparatorluğu'ndan ayıracağını söylemeye başlamıştır. Canbulat tehlikesini ortadan kaldıran Kuyucu Murad hemen

Kalenderoğlu'nun üzerine yürümüş* Kalenderoğlu da kuvvetleriyle sadrazamı karşılamak üzere harekete geçmiştir. Göksün yaylasında* Alaçayır'da* meydana gelen savaşta Kuyucu Murad Paşa Celali kuvvetlerini dağıtmıştır (5 Ağustos 1608). Kalenderoğlu* arkasından gelenlerin pek azı ile Iran'a'kâçabilmiştir.

Sadrazam* bundan sonra yalnız Orta Ânadolu'da eşkıyayı temizleme hareketine girişmiş ve İçel'de Musli Çavuş ve Saruhan'da Yusuf Paşa gibi kuvvetli Celali başlarını da ortadan kaldırarak Anadolu'yu temizledikten sonra* doksan yaşında olduğu halde* I. Ahmed'in kendisine beslediği güven dolayısıyla* İran seferine çıkan ordunun başkomutanlığına atanmıştır. Kuyucu Murad Paşa İran'la uzlaşmak istemiş* fakat bunu başaramadan öldüğünden* yerine gelen Nasuh Paşa* Osmanlılara 200 yük ipek vermek ve Ferhat Paşa Antlaşması'na göre İran'dan alınan yerlerin bırakılması şartıyla* İran'la bir antlaşma yapmıştır.

Bu sırada Dürzi Emiri Maanoğlu Fahreddin ile Şam muhafızı Hafız Ahmed Paşa uğraşmış ise de* onu tamamıyla tepeleyememiştir. Osmanlı ordusu asilere karşı Ayn Rahle'de* Merc Pasin'de başarı kazanmış; ancak Deyrülkamer'i zaptedememiştir.

I. Ahmed zamanında Akdeniz'in güvenliğini sağlamak hususunda da çalışılmış* Malta ve Floransa korsanlarıyla başarılı çarpışmalarda bulunulmuştur. Bu arada Kıbrıs sularında Malta korsanlarının 10 kalyonu ile çarpışılarak* bunların altısı elegeçirilmiştir. Bunların arasında Türklerin "Kara Cehennem" dedikleri çok büyük bir Kalyon da vardı (1609).

Osmanlı donanması Akdeniz korsanlarıyla uğraştığı sırada Kazaklar* Karadeniz'e inerek* Sinop'a baskın yapmışlar ve şehri yağma ederek kaçmışlardı. Karadeniz kıyıları muhafızı Şakşaki İbrahim Paşa* Kırım'dan da yardım alarak* haydutları Don Nehri ağzında beklemiş ve bunları darmadağın ederek* yağma edilen eşyanın büyük bir kısmmı kurtarmıştır.

Yine bu sıralarda Lehistan'la Kazakların saldırganlığı yüzünden* savaş patlamak üzere iken* Lehlilerle anlaşılmış ve Dinyester Nehri üzerinde bulunan Bussa'da bir antlaşma yapılmıştır (Eylül 1617).

İran'ın yüklendiği 200 yük ipeği göndermemesi ve Osmanlı elçisi İncili Mustafa Çavuş'tan bir haber gelmemesi yüzünden* İran'a yeniden savaş açılmış* boşuna harcanan gayretlerden sonra* Nasuh Paşa Antlaşması’nın esasları üzerine I. Ahmed'in ölümünden biraz sonra* Serav Antlaşması yapılmıştır (Eylül 1618).

I. Ahmed uzun süren bir mide hastalığı sonunda ölmüştür. Yaratılıştan şairdi ve şiirlerinde Bahtî takma adını kullanırdı; hattatlığa da kabiliyeti vardı. Dindar olduğu* av ve cirit sporlarını sevdiği de söylenir. Bazı tehlikeli sipahi ayaklanmalarının bastırılmasında* Derviş ve Nasuh paşaların öldürülmelerinde gösterdiği azim ve şiddet devlet işlerinde kan dökmekten sakınmayacak kadar irade sahibi olduğunu gösterir.

Zamanında tütün tiryakiliği çok yayılmıştır. Yine bu devirde Eflak ve Boğdan'a Fenerli Rumlardan voyvodalar atanmağa başlanmıştır. İstanbul'da mimar Mehmed Ağa'ya yaptırdığı Sultan Ahmet Cami Osmanlı mimarisinin en güzel anıtlarından biridir.



Osmanlı hanedanından yirmi birinci padişahtır.

Sultan İbrahim ile Muazzez Sultan'ın oğludur. 25 Şubat 1643 (6 Zilhicce 1052)'de doğdu. 23 Haziran 1691 (26 Ramazan 1102)'de tahta çıkmıştır.

Bu sırada Osmanlı İmparatorluğu İkinci Viyana Kuşatması'nm arkasından süregelen savaşlarla uğraşmakta idi. Yeni padişah tarafından yerinde bırakılan sadrazam Köprülü Fazıl Mustafa Paşa* Osmanlı ordusuyla Belgrat'dan Macaristan'a geçerek Slamkamen'de Avusturya kuvvetleriyle karşılaşmış (19 Ağustos 1691) ordusunu zafere ulaştırmak gayesiyle büyük gayretler sarfetmişse de* şehit düşmesi üzerine Osmanlı ordusunun maneviyatı sarsılmış ve Belgrad'a doğru geri çekilmiştir. Avusturyalılar da çok sayıda insan kaybettiklerinden ve Tuna'daki donanmaları Osmanlı donanması tarafından yenilgiye uğratıldığından* Osmanlı ordusunu takip edememişlerdir.

Slamkamen yenilgisinden sonra II* Ahmed* Arabacı Ali Paşa'yı sadrazamlığa getirmiştir. Gayretsiz* gevşek ve zalim bir adam olan Ali Paşa* ordusunun maneviyatını düzeltmek için sefere çıkmaktan çekinmiş ve Osmanlı ordusu* bütün sınır boylarında savunmaya çekilmek zorunda kalmıştır. Kameniçe'-yi saran Lehliler* buradan İsakçı dolaylarına inmişler ve Kahraman Paşa tarafından geri atılmışlarsa da bir zaman sonra uzun bir kuşatma ile Varat'ı almışlardır.

Arabacı Ali Paşa'nın yerine sadrazam olan Hacı Ali Paşa* 1692 ilkbaharında sefere çıkmışsa da o yıl savaşa devam edilemediğinden* Belgrat Kalesi'ni onartarak geri dönmüştür. Yine bu yıl Venedikliler de Girid ve Hanya'yı almak için yaptıkları saldırılarda Kandiye muhafızı Mehmed Paşa'nın gayretiyle geri atılmışlardır. Bu sırada Avusturya* İngiltere ve Felemenk elçilerinin aracılığı ile barış teşebbüsünde bulunulmuşsa da* şartların ağırlığı yüzünden bir sonuca varılamamıştır.

Sadrazam Hacı Ali Paşa* Defterdar Ahmed Efendi'nin yerinden atılmasına razı olmadığından* bir ay sonra çekilmek zorunda kalmıştır. Sadrazamlığa Bo-zoklu Mustafa Paşa getirilmiştir.

Mustafa Paşa* Erdel'e sefer yapmış* fakat bu sırada Belgrat* Avusturyalılar tarafından çevrilmiş olduğundan* burasını kurtarmaya koşmuştur. Cafer Paşa tarafından savunulan Belgrat'a yaklaşırken Avusturyalılar ricat etmişlerdir. Mustafa Paşa geri döndüğü zaman kızlar ağasının iftirasıyla azledilmiş ve sadrazamlığa Sürmeli Ali Paşa tayin edilmiştir. Ali Paşa zamanında Petervaradin'in kuşatılması (1694) bir sonuç vermediği gibi Venedikliler de Sakız Adası'nı ve Dalmaçya'da Gabella Kalesi'ni ele geçirmişlerdir.

II. Ahmed zamanında Osmanlı İmparatorluğu'nun iç durumu da çok bozulmuştur. İrak ve Hicaz'da karışıklıklar çıkmış* Suriye'de Sürhanoğulları ve Dürzi Maanoğulları ayaklanmışlardır. Batı ocaklarından Trablus ve Cezayir donanmaları Tunus'a saldırmış* devletin gailelerini arttırmışlardır.

II. Ahmed zamanında Divan-ı Hümayun haftada iki gün yerine dört gün toplanmaya başlamıştır. Bundan başka bazı eyaletlerde miri mukataa halindeki topraklarda bulunan halkı vurguncuların elinden kurtarmak gayesiyle her türlü toprakların "kayd-ı hayat" şartıyla satılması kararlaştırılmıştır.

II. Ahmed'in etrafındakilerin daima etkisi altında kaldığı* çabuk kızdığı* şiir ve musikiden hoşlandığı söylenir. Edirne'de ölmüş (6 Şubat 1695/22 Cemazi-yelahir 1106)* cenazesi İstanbul'a getirilerek Kanuni Türbesi'ne gömülmüştür.




Osmanlı hanedanından yirmi üçüncü padişahtır.

IV. Mehmed'in oğludur. II. Mustafa'nın Edirne Vakası sonucu olarak tahttan indirilmesi üzerine* 23 Ağustos 1703 (10 Rebiyülevvel 1115)'de Edirne'de tahta geçmiştir.

III. Ahmed* ayaklanan Yeniçerilere 60 devlet adamını teslim etmek zorunda kalmıştır. Ayaklananlar Kavanoz Ahmed Paşa'yı sadrazamlığa* Çalık Mehmed Paşa'yı Yeniçeri Ağalığı'na* Mehmed Efendi'yi Şeyhülislamlığa getirmişlerse de III. Ahmed* İstanbul'a döndüğünde oldukça büyük bir şiddet göstererek* ayaklananların başa getirdikleri bu üç adamı öldürmek veya sürgün etmek suretiyle uzaklaştırmış* saray bostancılarından 700 kişiyi çıkartmış ve yerlerine devşirme usulüyle yenilerini aldırtarak kendi güvenliğini de sağlamıştır. Bütün bu tedbirlerle birlikte memleketin bozulan güvenliği yerine getirilememiştir.

Kavanoz Ahmed Paşa'dan sonra yedi sadrazam değiştirilmiş* fakat bütün umutlarla birlikte 1710'da sadrazamlığa getirilen Köprülü Numan Paşa da esaslı bir iş yapamamıştır.

Karlofça Antlaşması ile Avrupa'da önemli kayıplara uğrayan Osmanlı Devleti Rusya ile karşılaşmaya mecbur oldu.

Rus Çarı I. Petro* İsveç Kralı Demirbaş XII. Şarl'ı Poltava'da yenmiş ve XII. Şarl Osmanlı sınırında bulunan Bender'e sığınmak zorunda kalmıştı. Rusların takip bahanesiyle Osmanlı sınırına saldırması ve Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Ortodoks reayanın Petro'yu Osmanlı ülkesine yürümeye kışkırtması* devlet adamlarını telaşlandırmışsa da Fransa'nın* o sırada yorgun bulunan Avrupa tarafından Osmanlıların bir saldırganlığa uğramayacağına Babıali'yi inandırması hükümetin cesaretini arttırmıştı. Bu durum üzerine Numan Paşa sadrazamlıktan alınmış* yerine ikinci defa Baltacı Mehmed Paşa getirilmiştir (Ağustos 1710). Bu arada Kırım Hanı Devlet Giray'in da İstanbul'a gelmesi üzerine sarayda yapılan bir toplantıda (Kasım 1711) Rusya'ya harb açılmasına karar verilmiş ve sadrazam Baltacı Mehmed Paşa başkomutanlığa atanmıştır.

Büyük bir ordu ile hemen harekete geçen Mehmed Paşa* Prut Nehri ile bataklıklar arasında bulunan Horsiesti siperlerinde Petro'nun komutasındaki Rus Ordusu'nu kuşatmıştır (Temmuz 1711). Petro yok olmak derecesine düşmüşken sonraları Rus hükümdarı olan karısı Katerina'nın yaptığı barış teklifi ile kurtulmuştur. Baltacı önce bu teklifi kabul etmemişse de Yeniçerilerin disiplinsiz hareketi yüzünden yapılan taarruzların başarısızlığını düşünerek Azak Kalesi'nin Türklere verilmesi* Osmanlı sınırlarında Ruslar tarafından yapılan istihkamların yıkılması* Rusya'nm Kırım Hanlığı ve Lehistan işlerine karışmaması ve İstanbul'da elçi bulundurmaması* İsveç Kralı'nın memleketine dönmesine engel olunmaması şartıyla geçici Prut Antlaşması'nı yapmıştır (21 Temmuz 1711). Bu geçici antlaşma* değişikliklerle 16 Nisan 1712'de* İstanbul'da yenilendi.

Bu savaş sırasında Ruslar* Eflak ve Boğdan beylerini kendi tarafına çekmiş olduklarından* bunlar hakkında da takiplerde bulunulmuş* bunlardan Osmanlı tarihinde ünlü olan Boğdan Beyi Demetrius Cantemir Rusya'ya kaçmak suretiyle cezadan kurtulmuş* Eflak Beyi ise bir zaman sonra öldürülmüştür. Bu tarihten sonra bu iki beyliğe Fenerli Rumlardan seçilen beyler gönderilmeye başlanmış ve bu usul 1821 Rum ayaklanmasına kadar sürmüştür. Baltacı Mehmed Paşa ile Katerina arasındaki münasebetin mübalağalı söylentisi sonucunda Baltacı Mehmed Paşa sadaretten azledilerek sürgüne gönderildi.

Sadarete Damad Ali Paşa getirildi. Yeni sadrazam* Karadağ'dan kaçıp Caltaro'ya kaçan Karadağlıları Venediklilerin koruması* korsanlarının Osmanlı ticaret gemilerine saldırması ve aynı zamanda Ortodoksların Katoliklerden kurtulmak için yaptıkları faaliyet yüzünden* Venedik'e savaş açmış* Dalmaçya kıyılarında ve adalarda başarılar elde edilmiş ve Mora geri alınmıştır.

Sadrazam* Korfu Adası'yla Venedik kıyılarına da hücuma hazırlanınca 1715'de İspanya Veraset Harbleri'ni Rastadt Antlaşması ile sona erdiren ve bu suretle serbest kalan Avusturya İmparatoru IV. Karl Karlofça Antlaşması'nın bozulduğunu ileri sürerek* Venedik'ten alınan yerlerin geri verilmesini istemiş ve bu yüzden Avusturya ile de savaş başlamıştır (1716).

Sadrazam Damad Ali Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu* Petervaradin'de düşmanla büyük bir meydan savaşma girişmiş* Ali Paşa bu savaşta şehit düşmüştür. Prens Eugen'in komutasındaki Avusturyalılar Temeşvar ve Banat'ı alarak Belgrad'a kadar ilerlemişlerdir.

Bu büyük yenilgiler üzerine* Nişancı Mehmed Paşa yerine sadrazam olan Nevşehirli İbrahim Paşa Avusturya ile 1718'de Pasarofça Antlaşması'nı imzalamak zorunda kalmıştır.

Nevşehirli İbrahim Paşa'nın sadrazamlığa gelmesiyle III. Ahmed zamanında yepyeni bir çığır açılmıştır. Nevşehirli İbrahim Paşa* Pasarofça Antlaş-ması'ndan sonra 12 yıl tam bir sulh siyaseti gütmüş* Osmanlı İmparatorluğu'nda bir durgunluk* aynı zamanda bir zevk ve eğlence devri açmıştır.

Ruslar bu sefer Kafkasya ve İran'a karşı harekete başlamışlar ve 1720'de İran'ın egemenliği altında bulunan Dağıstan'a saldırarak Derbend'i almışlardı. İran bu sırada kargaşalık içinde idi. Afganlılarla harb etmek zorunda kalan İran Şahı Tahmasb* Petro'ya kendisini İran Şahı tanıması ve Afganlılara karşı himaye etmesi şartıyla Dağıstan'dan başka* bütün Hazar Denizi dolaylarında bulunan bölgeleri bırakacağına söz vermişti. Sünni olan Afganlılar da Türklerin yardımını istemişlerdi.

Rusya'nın bu yeni yayılma planları İstanbul'da da heyecan uyandırmış* Rusya'ya harb açmak düşünülmüştü. Fakat Fransız elçisinin aracılığı üzerine Osmanlılarla Ruslar arasında İran'ın bölünmesi hususunda bir anlaşmaya varılmıştır (Haziran 1724).

Anlaşma gereğince* Ruslar Baku* Derbend ve Dağıstan'ın bir parçasını alacaklar; Osmanlılar da Kirmanşah* Hemedan* Revan ve Şiraz'ı elde edeceklerdi. İranlılara buna karşılık Afganlıların aleyhine yardım vaadinde bulunulmuşsa da* bunlar bu bölmeyi kabul etmemişler ve Türkler* anlaşma gereğince paylarına düşen yerleri silah kuvvetiyle almak zorunda kalmışlardır (1715).

Bu sırada Afganlılar da İran'da başarı göstererek Eşref’i tahta çıkartmışlar ve Osmanlılardan aldıkları yerlerin geri verilmesini istemişlerdir. Bu yüzden savaşa devam edilmiş ve Ahmed Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu Avdican'da İranlılar tarafından yenilmiştir (1726). Her ne kadar Eşref bir yıl sonra Osmanlılarla barış yaparak (1727)* İran'dan alınmış olan yerleri bırakmak zorunda almışsa da* bu savaşları halk hoş karşılamamıştır. 1729'da Nadir Şah'm İran'ı hakimiyeti altına alması ve Eşref’in Hemedan Antlaşması ile Osmanlılara bıraktığı yerlerin geri verilmesini istemesi üzerine Osmanlı-İran ilişkileri yeniden bozulmuştur.

Osmanlı ordusunun savaşlarda yenilmesi* yönetimden hoşnut olmayanlara cesaret vermiş* Yeniçeriler de* bunlara katılmış* bilginlerden bazıları da bunları desteklediğinden* Patrona Halil adında biri başa geçerek büyük bir ayaklanma meydana getirmiştir. Ayaklananlara karşı başlangıçta gevşek davranan padişah* sonradan bunların isteklerine karşı gelmek istemişse de* söz geçirememiş* sevgili sadrazamını* Kaptan Paşa ve Kahya Bey'i feda etmek zorunda kalmıştır. Fakat ayaklananlar bununla da kalmayarak* Padişah'ın da çekilmesini istemişler* Sultan Ahmed de kendisinin ve çocuklarının hayatlarına kıymamaları şartıyla tahttan vazgeçmiştir (1730).

III. Ahmed* şair* münşi ve hattattı. Annesi için Üsküdar'da yaptırdığı cami ve Ayasofya karşısında tarihini kendi yazdığı çeşme (Aç besmeleyle iç suyu Han Ahmed'e eyle dua)* zamanından kalan eserlerin önemlilerindendir.

"Lale Devri" (1718-1730) adıyla anılan İbrahim Paşa'nın sadrazamlığı zamanında cami* mescid ve türbe yerine ince bir zevkle Batı ve Doğu modellerine göre hazırlanmış köşkler* saraylar ve bahçeler yapılmıştır. III. Ahmed zamanı edebiyat ve sanatta olduğu kadar tarih ve bilim alanında da ilerlemiştir. Devrin bilginlerinden bir tercüme bürosu kurularak* İkdü'l-cuman (Aynî Tarihi)* Ravza-tü's-safa ve Camiü'd-düvel (Sahaifü'l-ahbar) gibi önemli eserler Türkçe'ye çevrilmiştir. İstanbul'un birçok yerlerinde 5 kütüphane açıldığı gibi yazma eserlerin Avrupa'ya çıkarılması da yasak edilmiştir.

Fransa'ya elçi olarak gönderilen* Yirmisekiz Mehmed Çelebi'ye Fransa'nın bayındırlık ve eğitim kurullarıyla da yakından ilgilenmesi görevi verilmiştir. Sonraları bunun oğlu Said Mehmed Efendi* basımevinin faydasını görerek* İbrahim Müteferrika'ya* Türkiye'de ilk basımevinin kuruluşunda büyük yardımlarda bulunmuştur (1724).

III. Ahmed zamanmda ordunun ıslahına çalışılmış* aynı zamanda bayındırlık işlerine önem verilmiştir. Bunlar arasında Kütahya ve İzmit'teki çini fabrikalarının canlandırılması ve İstanbul'da diğer bir çini fabrikasının açılması* tersanenin düzenlenmesiyle birlikte üç ambarlı gemilerin de yapılmasına başlanması* İstanbul yangınlarına karşı tulumbacı ocağının kurulması vb. vardır.

Sadrazam.

Ahmed İzzet Paşa* Manastır vilayetinin Görice sancağına bağlı Naslic kasabasında doğdu. Doğum yılı Hicri 1281* Miladi 1864'dür.

Orta öğrenimini askeri okullarda yaptıktan sonra 1881 yılında Harp Okulu'na girdi. 1884 yılında süvari birinciliği ile mülazim (teğmen) rütbesini elde etti. 1885'de Harp Akademisi'ne girdi. 1887'de kurmay yüzbaşısı olarak akademiyi bitirdi. Hocalarının takdir ve tevecühlerini kazandığından Harp Oku-lu'nda coğrafya hocalığına tayin olundu. Bu arada hocalığına ek olarak* askeri okulların müfettişi Golç Paşa'nın yardımcılığını da yaptı.

1891'de görgüsünü ve öğrenimini tamamlamak üzere Almanya'ya gönderildi. Almanya'da çeşitli tümenlerin kurmay başkanlığında ve Berlin'de de genelkurmayda çalıştı. İstanbul'a dönünce* Osmanlı Genelkurmayı'nın ikinci şubesine memur oldu ve rütbesi binbaşılığa yükseltildi. 1895'de Makedonya'da Bulgar çetelerinin verdiği ağır zararları önlemek maksadiyle bu çetelerle çarpıştı. 1897'de tümen kurmay başkam olarak Şam'da görev yaptı. 1898'de

kaymakam (yarbay) rütbesine yükseltildi. 1907 yılına kadar orduda çeşitli görevleri başarı ile ifade ettiğinden feriklik rütbesine yükselerek Hudeyde Fırkası kumandanlığına tayin olundu. İzzet Paşa'nın askerlik hayatındaki büyük hizmetlerinden birisi Yemen'de cereyan etmiştir. Ahmed İzzet Paşa Yemen ayaklanmasını bastırmakla birlikte zulüm yoluna sapmayarak dirayetli davanışlarla meselelere çözüm yolu getirdi. Yemen'de hizmetlerine karşılık ayan azalığına (senatörlük) tayin edildi.

Osmanlı ordusunun Balkan devletleri karşısında uğradığı mağlubiyet üzerine ordunun başına geçerek meydana gelen ağır zararların hafiflemesi yolunda çaba harcadı. Çatalca hattına kadar ordunun başarılı bir şekilde çekilmesini sağladı ve düşmanı durmaya mecbur etti. Ordunun yeniden düzenlenmesi için gerekli tedbirlere başvurdu.

Osmanlı Devleti'nin Birinci Dünya Savaşı'na girmesini doğru bulmuyordu. Harbin önüne geçmek için çok çalıştı. Fakat muvaffak olamadı. Bu yüzden savaşın başlangıcında kendisine görev verilmedi. Fakat Sarıkamış'da uğranılan yenilgi üzerine 1916 yılında Doğu Anadolu'da ikinci ordu komutanlığına tayin edildi. Çeşitli cephelerde gerilemeler birbirini takip ediyordu. Nihayet kesin yenilgi belirince İttihad ve Terakki'nin harp kabinesi istifa etmek zorunda kaldı. Yeni hükümetin kurulması önce Tevfik Paşa'ya teklif olundu. Tevfik Paşa kabineyi kuramaymca* bu görevin ifası İzzet Paşa'ya verildi.

İzzet Paşa iki gün içinde hükümet teşkil ederek çalışmaya başladı. İlk yapılacak şey mütarekeyi sağlamaktı. Zira Osmanlı müttefikleri yenilmişlerdi. Osmanlı ordusu da kesin yenilgiye uğramıştı. Bu durumda İzzet Paşa hükümeti bir mütareke sağlayabilmek maksadiyle gerekli temaslara girişti. Ve İngilizlere mütareke teklif edildi. Mütareke talebi İngilizlerce kabul edilerek Osmanlı murahhasları Mondros'a davet olundular. Bu sırada mütareke müzakerelerini yapacak murahhasların tayini konusunda* padişah Vahdeddin'le İzzet Paşa hükümeti arasında bir anlaşmazlık meydana geldi. Padişah* eniştesi Damat Ferid Paşa'nın baş murahhas olarak Mondros'a gönderilmesini arzu ediyordu. İzzet Paşa* Damat Ferid'i çağırarak görüşeceğini arzetti. Paşa* bundan sonraki olayları tercüme-i halinde şöyle anlatmaktadır.

"Padişah:

-Ben Ferid Paşa'nın gönderilmesini düşünüyorum* dedi. Paşa'nın beni görüp talimat almasını ve Ayan Meclisi'nde buluşmamızı irade buyurdular.

Ferid Paşa ile belirli saatte görüştük. Mütareke hakkındaki görüşlerini sordum. Bana şunları söyledi:

-Amirali görür görmez devletin toprak bütünlüğünü temel esas olarak kabul etmesini teklif edeceğim. Kabul etmezse Londra'ya gitmek üzere bir kruvazör isteyeceğim ve Londra'ya gelince Kral'a* babasının eski bir dostu geldiğinden kabul edilmesini bir tezkere ile rica edeceğim. Bu suretle İttihatçıların düşürdükleri felaket çukurundan devleti kurtaracağım."

İzzet Paşa* bu sözleri kabine üyelerine nakledince* Ferid Paşa'nın akıl bakımından pek hafif durumda olduğu üyelerce tesbit edildi. Padişahın iradesine uyumlayarak Bahriye Nazırı Rauf Bey başkanlığında bir heyetin gönderilmesine karar verildi. Bu karar padişaha arz ve ısrar edildi. Hükümdar istemeyerek Rauf Bey'in gönderilmesine boyun eğdi. Mütarekenin imzalanmasından sonra Padişah Vahdeddin kabinede değişiklik yapmasını; Cavid* Fethi ve Rauf beylerle Hayri Efendi'nin istifasını istemeğe başladı. Bu konuda hükümdarın ısrarı ve bu ısrarı zorlamaya kadar götürmesi İzzet Paşa kabinesinin istifasını sonuçlandırdı. İstifanamede padişahın Anayasa'ya aykırı davranarak hükümetin istifaya zorlandığı belirtiliyordu..

İzzet Paşa* Milli Mücadele devam ederken Osmanlı hükümetlerinde çeşitli nazırlıklar kabul etti. Türkiye Cumhuriyeti'nin ilan edilmesinden sonra evine çekildi. Şeker hastalığı günden güne vücudunu tahrip ediyordu. Bu hastalığı yenemeyerek 31 Mart 1937 (18 Muharrem 1356)'de Moda'daki ikametgahında vefat etti.



Osmanlı Devleti'nde ordu komutanlarından ve sadrazamlardan.

Bursa'da doğdu* babası Katırcıoğlu Halil Efendi'dir. 1860'ta Harb Akademisi'ni kurmay olarak bitirdi. Karadağ Savaşı'nda bulundu. Harb Okulu öğretmenliğinde görev aldı. Şehzade Yusuf İzzettin Efendi'ye öğretmenlik de yapmıştır (1865). 187O'te mirlivalığa (generallik) yükselerek Yemen'in merkeze bağlılığını sağlamak için gönderilen kuvvetlerin komutanı olmuş ve Yemen'deki başarılarından dolayı Müşir (mareşal) rütbesi ile ordu komutanlığı ve Yemen valiliği de kendisine verilmiştir. 1873'te kısa bir süre Nafia Nazırlığı yaptıktan sonra değişik yerlerde valilik ve komutanlıklarda bulunmuş* 1877'de Anadolu harb ordusu komutanı iken gösterdiği başarılardan dolayı kendisine "gazi" unvanı verilmiştir. 1885'te Mısır komiserliğine atanmıştır. 1908'de Meşrutiyet'in ilanından sonra Ayan Meclisi üyeliğine getirilmiş ve Ayan Meclisi başkan vekilliğine* 1911 'de de başkanlığına seçilmiştir. 22 Temmuz 1912'de
sadrazam olmuş* kurduğu kabinede üç eski sadrazam nazır olarak bulunduğu için "büyük kabine" adı verilmiş* Balkan Savaşı onun sadrazamlığı sırasında başlamıştır. Başarısızlıklar yüzünden 29 Ekim 1912'de çekilmek zorunda kalmıştır.

Darüşşafaka'yı açan Cemiyet-i Tedrisiyye-i İslamiye'nin kurucularındandır. Astronomi ve takvim bilimleriyle uğraşmıştır. Gregoriyen takvim sisteminin memlekette kabulünü sağlamak için büyük çaba harcamıştır.

Ahmed Muhtar Paşa'nın eserleri şunlardır: Riyazü'l-muhtar* Miratü'l-mikat ve'l-edvar ve zeyli* bu eserin Mecmua-yı Eşkali* Islahü't-takvim* Takvim-i Sinin* Takvim-i Mali* ile ayrıca 1877-78 Osmanlı-Rus savaşının Anadolu cephesinden bahseden Sergüzeşt-i Hayatımın Cild-i Sanisi* 1294 Anadolu'da Rus Muharebesi adlı basılmış tarihi bir eseri vardır.




Vezir.

Bosna'da doğmuştur. Sadrazam Hekimoğlu Ali Paşa'nın yanında yetişmiştir. Paşa'nın ikinci Mısır valiliği sırasında yanında bulunmuştur. Ali Paşa'nın azledilerek geri dönmesinden sonra Mısır'da kalarak Abdullah Bey'e kapulanmıştır. Abdullah Bey'in Urban tarafından öldürülmesi üzerine Buhayre kaşifliğine atanan Ahmed* Abdullah Bey'in öcünü almak için birçok Arap öldürmüş bundan ötürü kasap anlamma gelen "cezzar" takma adını almıştır.

Fakat bir zaman sonra istanbul'a kaçmış sonra da Şam valisi Osman Paşa'nın hizmetine girmiştir. Tahir Ömer* Zeydan ve Sahab aileleriyle yapılan uğraşmalarda yararlılığı görülmüş ve 1775'te kendisine Beylerbeyi rütbesi verilmiş* bir zaman sonra da vezirlikle Sayda valiliğine atanmıştır (1776).

Suriye'de güvenliği sağlamış olan Cezzar Ahmed Paşa 1785'te Emir-i haclıkla Şam valiliğine getirilmiş* fakat kendini daha güvenlikte saydığı Akka'da oturmakta devam etmiştir. Ahmed Paşa birçok defalar Şam ve Sayda valiliklerini birlikte üstüne almış bu suretle kuvvetini arttırarak Babıali'yi dinlemez olmuştur. Bonapart 1798'de Mısır'ı işgali üzerine Sayda valiliğinde bulunan Cezzar Ahmed Paşa'ya Şam* Trablusşam ve Kudüs de verilerek Mısır seraskerliğine atanmıştır. Kendisiyle anlaşmak isteyen Bonapart'ın tekliflerini reddetmiş* Bonapart'ı* İstanbul'dan gönderilen 3000 kadar Nizam-ı Cedit askeri ve İngiliz donanmasının yardımıyle yenerek çekilmek zorunda bırakmıştır.

Mısır seferi seraskerliğine Sadrazam Yusuf Ziya Paşa'nın getirilmesi üzerine* gücenen Cezzar Ahmed Paşa* Suriye'de Serdar'a yardımda bulunmamış ve devlete daha başka güçlükler de çıkarmak istemiştir. Bu sıralarda "Vehhabi Meselesi" önem kazandığından kendisi* Şam valiliği ile beraber* Vehhabilere karşı Serdar olmuş fakat hastalığı yüzünden gidememiştir.

Cesur iradeli* kuvvetli* kavrayışlı* merhametsiz ve kuruntulu bir adam olan Cezzar kısa bir zaman sonra da ölmüştür.



Sadrazam.

Enderun'dan yetişmiş ve Anadolu beylerbeyi olmuştur. Tedbirli* akıllı ve cesur bir devlet adamı olduğu bilinmektedir. Sultan Fatih Mehmed öldükten sonra II. Bayezid'in tahta çıkması yolunda büyük gayret göstermiştir. 1436'da Mısır'a karşı giriştiği savaşı kaybetmiş ve yaralı olarak Mısırlılara tutsak düşmüştür. Ahmed Paşa 1497'de Davut Paşa'nın yerine sadrazamlığa getirilmiş* bir yıl kadar bu görevde kaldıktan sonra* sebepsiz yerinden atılmış* kaptan paşalığa atanarak İnebahtı (Lepanto)'nın alınmasıyle görevlendirilmiştir. Ahmed Paşa hakkıyle başardığı bu görevinden sonra 1503'te Hadım Ali Paşa'nın yerine ikinci defa sadrazamlığa getirilmiştir. Üç yıl kadar sonra yerinden alınarak kaptan paşalığa tayin edilmiştir. 1511'de Hadım Ali Paşa'nın Şeytan Kulu ile yaptığı savaşta şehit olması üzerine* üçüncü defa sadrazamlığa atanmıştır. II. Bayezid'in son devirlerinde devlet otoritesi zayıflamış ve güvenlik bozulmuş olduğundan* Şehzade Ahmed'in tahta çıkmasını istemeyen Yeniçerilerin ayaklanması yüzünden* mevkiini bırakmak zorunda kalmış ve canını* saklanarak kurtarabilmiştir. Bu ayaklanmada konağı yağma edilmiştir.

I.Selim tahta çıktığı zaman öldürülen Koca Mustafa Paşa yerine 1512'de dördüncü defa sadrazamlığa getirilen Ahmed Paşa İran seferinde büyük yararlıklar göstermişse de askerin disiplinsiz ve saygısız hareketi itibarını kırmış tahıl azlığı yüzünden uğranılan zorluklar da buna katıldığından azledilmiştir (1514).

1515'te 5. defa sadrazamlığa getirilmiş 7 ay bu görevde kalmış* Yavuz'un Mısır seferinde (1516) Ahmed Paşa Bursa muhafızlığına atanmış* 21 Temmuz 1517'de ölmüştür. Bursa'da gömülüdür.


Sadrazam.

Kayseri'de doğdu. Sarayda Baltacı ocağında yetişmiş* bazı saray hizmetlerinde bulunduktan sonra beylerbeyi olarak Cidde'ye gönderilmiştir. Sonra Van valisi ve 1688'de vezirlikle kaptan-ı derya olmuş* iki yıl sonra başarısızlığı sebebiyle görevinden alınarak Bozcaada muhafızlığına gönderilmiştir.

Trabzon* Sivas* Kıbrıs valiliklerinde bulunmuş* 1693'te bir süre sedaret kaymakamlığı görevine getirilmiş* sonra da Diyarbakır* Bağdat ve Adana valilikleri yapmıştır. 1696'da Trabzon valisi bulunduğu sırada Ruslar tarafından alınan Azak Kalesi'ni kurtarmakla görevlendirilmişse de düşman karşısından kaçmış ve dört yıl izini belli etmemiştir* II. Mustafa'nın son zamanlarında meydana çıkarak önce Bursa'da oturmaya izin almış* sonra da vezirliği geri verilerek Girit valiliğine gönderilmiştir.

II. Ahmed'in tahta çıktığı sıralarda eski kapı yoldaşları olan bazı saray adamlarının övmeleri üzerine padişah* kendisini gizlice İstanbul'a getirterek 28 Eylül 1704'te sadrazamlığa tayin etmişse de beceriksizliğini anlayarak üç ay sonra azledip Limni Adası'na sürmüştür. Sonradan yine kendisini affettirerek birkaç yere daha valilikle gönderilmiş* fakat daima halkın şikayetlerine sebep olduğundan hiçbirinde tutunamamıştır.

Süs ve gösterişi pek sevdiği ve sarığının biçimine çok özen gösterdiği için kendisine "Kalaylıkoz" adını takmışlardır.

Sadrazam.

Enderun'dan yetişerek kapıcı-başı* mir-i alem olduktan sonra 1521'de Yeniçeri ağalığına yükselmiş* sonra Rumeli beylerbeyliğine atanmıştır.

1543'te Macaristan seferine katılmış ve başarılar göstermiştir.

İkinci vezirliği sırasında doğu sınırlarına komutan olan Ahmed Paşa İranlıları Kemah'ta büyük bir yenilgiye uğratmış (1549)* Doğu Anadolu ve Gürcistan'da birçok kaleler almıştır.

1552'de Lippa'nın düşman eline geçmesi ve Sokullu Mehmed Paşa'nın Temeşvar kalesinin kuşatılmasında bir başarı elde edememesi üzerine* Ahmed Paşa Macaristan serdarlığına getirilmiştir. Kısa bir zaman içinde burasını almış ise de Sokullu ile birlikte Eğri kalesini almadan geri dönmek zorunda kalmıştır. 1553'te Şah Tahmasb'm yeniden Osmanlı ülkesine akınlarda bulunması yüzünden* İran'a sefere çıkan Kanuni Sultan Süleyman* Rüstem Paşa'yi sadrazamlıktan uzaklaştırmış ve yerine Ahmed Paşa sadrazam olmuştur.

Damad Rüstem Paşa'nın yeniden sadrazamlığa gelmek için dolaplar çevirmesi ve Mısır valiliğinde bulunmuş olan Ali Paşa'yı yok etmeye uğraşması yüzünden* İran seferinden döndükten sonra 1555'te Topkapı Sarayı'nda öldürülmüştür.

Cesur* dindar* iyiliksever bir vezir olduğu söylenir. Bir cami yaptırmaya başlamış* cami ölümünden sonra tamamlanmıştır. Medrese ve okul gibi hayratı da vardır.



Sadrazam.

Trabzon'da doğdu. Silahdar Hüseyin Paşa'nın azadlısıdır. Enderun'dan yetişmiş* 1679'da hazine

kethüdası ve 1680'de vezirlikle Basra* daha sonra Musul ve Sayda valiliklerinde bulunmuştur.

Amcazade Hüseyin Paşa'ya damat olan Ahmed Paşa* Diyarbakır ve Girid vailiklerinden sonra 1694'te

Sadrazam Elmas Mehmed Paşa tarafından emekliye çıkarılmışsa da 1697'de kayınpederi sadrazam olunca

tekrar Girid valiliğine ve bir yıl sonra da nişancılığa getirilmiştir. 1703 Edirne Vakası'nda ayaklananlar

Ahmed Paşa'yı da aralarına almışlar ve III. Ahmed'i tahta çıkarınca sadarete de onun atanmasında ayak

diremişlerdir. Padişah kendisini 25 Temmuz 1703'te sadaret kaymakamlığına ve 22 Ağustos 17O3'te

sadrazamlığa getirmiştir. Üç ay geçince azledilerek Sakız'a sürülmüştür. İnebahtı muhafızı iken orada ölmüştür.



Kısa boylu ve şişman olduğu için halk kendisine "Kavanoz" adını takmıştır.




Devlet adamı.

Kayseri'de doğmuştur. Babasının adı Mehmed'dir. İstanbul'a gelmiş ve er olarak donanmaya

girmiş* zekası ve becerikliliği ile sivrilerek kısa zamanda subay olmuş* birçok gemilerin

süvariliklerinde bulunmuş* Sisam'da* Trablusgarp'ta ve Mısır'da başarılı işler gördüğünden yükselerek

tuğamiral (riyale)* 1845'te tümamiral (patrona) ve daha sonra da oramiral (kapudane) olmuştur.

1853-1856 Kırım Savaşı'nda Karadeniz Osmanlı filosuna komuta etmiş* Sivastopol'ün alınmasında

gösterdiği yararlılık üzerine vezirlik rütbesi verilmiştir. 1856 barışından sonra Ahmed Paşa* sırası ile

İzmir* Sayda ve Yanya valiliklerinde bulunmuş 1873'te Bahriye nazırı olmuş* birbuçuk yıldan fazla bu

görevde kaldıktan sonra azledilmiştir. Kısa bir idari görevden sora İzmir* Bursa ve Adana gibi vilayetlerin

valiliklerine gönderilmiş ve 1876'da ikinci defa Bahriye nazırlığına getirilmiştir. Sultan Abdülaziz'i

tahttan indirmeye karar verenlerden biri olan Ahmed Paşa* sarayı denizden kuşatarak bu teşebbüsü

desteklemiştir.

V. Murad tahta çıkınca görevinin adı kaptan-ı deryalığa çevrilmiştir.

Çerkez Hasan Vakası'nda Midhat Paşa'mn konağında yapılan toplantıya katılan nazırlar arasında

bulunan Ahmed Paşa* katili tutmaya uğraşırken yaralanmıştır.

II. Abdülhamid tahta çıktıktan sonra Ahmed Paşa'yı kaptan-ı deryalıktan alarak Meclis-i Has-ı Vü-

kela'ya memur etmiş* ilk Ayan Meclisi'ne üye olacak adaylar arasına koymuş* ancak amcasını tahttan

indirenlerden biri olduğu için kendisine güvenemediğinden* 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı bahanesi ve

Tuna valiliğiyle İstanbul'dan uzaklaştırmıştır.

Bir zaman sonra yaşı ilerlediği halde Rusçuk komutanı olarak görev almış bulunan ve kalbinden

hasta olan Ahmed Paşa'nın* bir hayli güçlük çıkarıldıktan sonra* İstanbul'a dönmesine izin verilmiş*

Ahmed Paşa da İstanbul'a geldikten bir ay sonra ölmüştür.

Cesaretli bir komutan ve iyi bir idare adamı olarak tanınan Ahmed Paşa* okur-yazar değildi.



Sadrazam.

IV. Murad'ın zamanında saraya alınmış* yetiştirilmiş ve başarılı görülerek silahdarlığa yükseltilmiştir. 1638-1639 yıllarında Diyarbakır ve sonra Erzurum valiliklerinde bulunmuş* Şam ve Halep valiliklerinde de bir zaman görev yapmış olan Ahmed Paşa* İstanbul'a döndüğünde Bağdat Eyaleti'ne atanmıştır. Ancak saray kadınlarının etkisiyle sadrazamlığa getirilmiştir (1650).

Ahmed Paşa* çeşitli sebeplerle boşalan devlet hazinesini karşılamak için "bedel-i tımar" adı ile dirlik gelirinin %50'sine yakın miktarının bir çeşit savaş vergisi olarak verilmesi ve rüşvetin önünü almak için de* memuriyetlerin devletçe satılması usulünü koymuştur. Bütün bu tedbirler ayaklanmalara sebep olduklarından başka beklenen faydayı da sağlayamamışlardır. Bir başka tedbir olarak has gelirlerinin yanında ulema* şeyh* dul ve yetim aylıklarının bir kısmının devlet hazinesine bırakılması da büyük bir tepki uyandırmış ve sarayda da iyi karşılanmamıştır.

Ahmed Paşa'nın altın ayarını eksiltmeye girişmesi de kötü sonuç vermiş* paranın kıymeti düşmüştür. Ölçü vermek gerekirse bir Macar dukası 50 akçe ederken* bu sırada 160 akçeye çıkmıştır.

Ayarı düşük akçeleri* esnaf ve sarraflara* başka para ile zorla değiştirterek askerin ücretini sağlamak istemesi üzerine çıkan bir ayaklanma sonunda görevinden azledilmiştir (1651).

Ahmed Paşa önce Silistre eyaletine gönderilmiş* İpşir Paşa'nın sadrazamlığında* sadrazam kaymakamlığına getirilmiş ise de (1654) sadrazamlıkta gözü olduğu anlaşıldığından Malkara'ya sürgün edilmiştir. Sonraki hizmetleri* bazı eyaletlerin idareciliğinde geçmiştir.




Sadrazam.

Üsküdar'da doğdu* önce Topkapı Sıbyan Mektebi'nde okudu. Sonradan Vidin'de eğitimine devam etti. Harbiye Mektebi'nde imtihan edilerek teğmen (müla-im-i sani) oldu. Kısa bir süre geçince askerlikten ayrıldı. 1865'de maaşsız olarak Babıali Tercüme Odası'na girdi. 1872'de Roma Sefareti ikinci katipliğine tayin edildi. 1873 yılında Viyana ve Berlin elçiliklerinde ikinci katip olarak görev yaptı.

1875'de Atina sefareti başkitabetinde ve 1876'da Petersburg sefaretinde görev aldı. Rus Hariciye Nazırı Prens Gorçakov Osmanlı İmparatorluğu'na savaş ilanıyla ilgili olarak bir nota gönderince İstanbul'a geldi.

1883'de orta elçi olarak Atina'ya tayin edildi. 1895 'de Hariciye Nezareti'ne getirildi.

1909 tarihine kadar devletin harici işlerini yürüten Tevfik Paşa 1909 yılında Londra elçiliğine gönderildi. Fakat Londra'ya hareketinden önce 31 Mart Olayı ortaya çıktı. İstanbul'daki askerlerin dini tahrikler yüzünden ayaklanmaları üzerine* Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa istifa etti. II. Abdülhamid* ayaklanmanın meydana getirdiği anarşi karşısında* gerekli tedbirleri almak üzere Ahmed Tevfik Paşa'yi sadrazam yaptı.

Yeni sadrazam için tertiplenen alayla (tören) Babıali'ye gelen Tevfik Paşa* asilerin kurşunları karşısında telaş göstermeden göreve başladı. Ayaklanmayı bastırmak için Selanik'ten gelen Hareket Ordusu* Sultan II. Abdülhamid'i tahttan indirerek yerine Sultan V. Mehmed (Reşad)'i padişah yaptı. Yeni olaylar karşısında Tevfik Paşa* görevinden ayrılmak istedi. Fakat Sultan V. Mehmed (Reşad)* Tevfik Paşa'nın göreve devam etmesini uygun gördüğünden vazifesini sürdürdü.

İttihat ve Terakki Partisi'nin padişah üzerinde yaptığı baskı üzerine Tevfik Paşa sadrazamlıktan istifa etti. Dört gün sonra ikinci defa Londra elçiliğine tayin edildi. 1912 yılında Said Paşa'nın istifasından sonra sadrazamlık tekrar kendisine teklif olundu. Teklifi kabul etmeyerek Londra'da* görevinde kaldı.

Birinci Dünya Savaşı'nın ilanı üzerine Londra'dan ayrılarak İstanbul'a döndü.

Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra İzzet Paşa hükümetinin çekilmesiyle yeni padişah VI. Mehmed (Vahdeddin) tarafından 1918 yılında teklif olunan sadrazamlığı kabul ederek görevine başladı.

Kısa süre sonra istifa eden Tevfik Paşa'nın yerine Damad Ferid Paşa tayin edildi. 30 Ağustos 1922 zaferinden sonra saltanatla hilafetin ayrılması üzerine sadaretten ve siyasi hayattan çekildi.

Tevfik Paşa doksan dört yaşında 8 Ekim 1936 gecesi vefat etti.

Tevfik Paşa* Osmanlı Devleti'nin son gününe kadar hizmet etmiş namuslu ve vakar sahibi bir devlet adamı idi.



Osmanlı fikir ve devlet adamı.

İstanbul'da doğdu. Hariciye Nezareti memurlarından Ruhittin Efendi'nin oğludur. İlk öğrenimini tamamladıktan sonra babasının Paris elçiliğinde görev alması üzerine Paris’e giderek (1834) orada üç yıl kadar kalmış ve öğrenimine Saint-Louis lisesinde devam etmiştir. İstanbul'a gelince Hariciye Nezareti Tercüme Odası'na girmiş ve birkaç yıl orada çalıştıktan sonra sürekli veya geçici görevlerle yurt dışına çıkmıştır. Böylelikle Londra'da ve Sırbistan'da bulunmuş; çalışkanlığı ve bilgisi ile dikkati çekmiştir. 1847'de Tercüme Odası baştercümanlığına getirilmiş ve Devlet Salnamesi'nin düzenlenmesi işi de kendisine verilmiştir. 1848'de Memleketeyn fevkalade komiserliğine* 1851'de Encümen-i Daniş üyeliğine ve birkaç ay sonra da Tahran elçiliğine atanmıştır. 1854'de Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı Adliye üyeliğine seçilen paşa* 1857'de Deavi Nazırlığı'na* 1860'da Paris elçiliğine* 1861'de Evkaf Nazırlığı'na* 1862'de Darülfünun hikmet-i tarih öğretmenliğine ve birkaç ay sonra da Anadolu müfettişliğine getirilmiştir.

Mahmud Nedim Paşa'nınm sadareti sırasında sadaret müsteşarlığında* Maarif Nazırlığı'nda ve Danıştay üyeliğinde bulunmuşsa da* 1873'de görevine son verilmiştir.

Bundan iki yıl sonra Petersburg Bilim Akademisi'ne muhabir üye ve 1877'de de ilk Meclis-i Meb'usan'a başkan olarak seçilmiş* aynı yıl vezir rütbesini alarak bir müddet Meclis-i Ayan üyeliğinde ve Edirne valiliğinde bulunduktan sonra* başvekilliğe atanmıştır (1878). Fakat aradan üç ay geçmeden bu görev de üzerinden alınmış ve on ay sonra valilikle Bursa'ya gönderilmiştir (1879). Bu görevi sırasında yeniden başvekilliğe getirilmişse de (1882)* bu sefer ancak üç gün kaldıktan sonra ayrılmıştır. Bundan sonra siyasi hayattan çekilerek bilimsel çalışmalarla uğraşmış 2 Nisan 1891'de ölmüştür.

Son devir Türk edebiyatında "Moliere mütercimi" adiyle de anılan Ahmed Vefik Paşa* zamanına göre* çeşitli yönlerden dikkate değer bir kişidir. Moliere’- den yaptığı çevirmelerle adaptasyonların bir kısmı manzum* bir kısmı mensurdur. Bununla beraber Vefik Paşa'nın üslubu oldukça bozuktur. Bu hal* öteki eserlerinde daha çok dikkati çeker. Sayılan on altıyı bulan Moliere çevirmeleri eski harflerle değişik tarihlerde basıldığı gibi* Kanaat Kitabevi tarafından da hepsi bir arada ve dört cilt halinde ayrıca yayımlanmıştır (1933). Ahmed Vefik Paşa'nın Fransız edebiyatından yaptığı başka tercümeler de vardır.

Bunlar Voltaire'den Hikaye-i Hikemiye-i Mikromega (1871)* Fenelon'dan Telemak (1881)* Le Sage'dan Cil Blas dö Santillani'nin Sergüzeşti (1886) ve V. Hugo'dan Ernani tercümeleridir.

Ahmed Vefik Paşa'nın bir bilgin görüşü ile dil üzerindeki çalışmaları* tiyatro çalışmalarıyla hemen hemen aynı zamana rastlar. Dil anlayışı bakımından çağdaşlarından ileri bir durumdadır. Lehçe-i Osmani (1876* 1888* 1889)'si ile bu çalışmalarının sonucunu vermek istemiştir.

Ahmed Vefik Paşa'nm tercüme ve dil alanlarından başka tarih alanında da dikkate değer gayretleri vardır. Darülfünun'da hikmet-i tarih okuttuğu sıra-larda* dersine ait notlarını* Tasvir-i Efkar'da tefrika suretiyle yayımlamıştır (1863). Bir yıl sonra Ebülgazi Bahadır Han'ın eserini Şecere-i Evşal-i Türkiyye adı ile Osmanlı diyaleğine çevirmiş ve Fezleke-i Tarih-i Osmani adı ile bir de okul kitabı yazmıştır (1869). Hikmet-i Tarih notları ise* bizde İbni Haldun Mukaddemesi'nden sonra* bu konu üzerinde Batı fikir adamlarından da faydalanılarak yazılmış değerli bir eserdir.



Anadolu-Türk sanatında mimar olarak yetişeceklerin üç boyutlu düşünebilmelerini sağlamak için* mimarlıktan önce marangozluk (neccarlık)* sedefkarlık gibi sanat dallarında becerilerinin geliştirilmesi* ahşap işlerine verilen önemin bir kanıtıdır. Tasarımdan ahşap ve taşa kadar uzanan dallarda becerileri gelişmiş sanatçı adları* Anadolu- Türk sanatının erken dönemlerinden başlayarak değişik sanat ürünlerinde karşımıza çıkmaktadır.

Mimar Sinan'ın neccarlıktan* Mehmet Ağa'nın ise sedefkarlıktan mimarlığa geçtiği düşünülürse* bu eski geleneğin uzun yıllar sürdürüldüğü anlaşılmaktadır.

Bilindiği gibi ahşap* başta kapı* pencere kapakları mimber* mihrap* sütun başlıkları* kiriş gibi mimarlık ögelerinde* rahle* Kuran mahfazası* sandık* sehpa gibi eşyaların üretilmesinde değişik tekniklerde kullanılmıştır. Ahşap çok yaygın kullanılan bir malzeme olduğundan kullanılan teknikler de buna bağlı olarak çeşitlilik göstermektedir.

Genellikle ceviz* elma armut* sedir* abanoz* gül* şimşir* tik meşe ve çam ağaçlarına çağlar boyunca çok yer verilmiş* işin önemine yakın çevrede olmasa da bulunmasına çalışılmıştır. Ayrıca yapılacak işe göre* ahşapın seçiminin özel bir önemi vardır. Bunun gibi kullanılacak tekniğin seçimi de sonucu etkileyecek önemli bir etkendir. Örneğin kapı* pencere kanatları mimber ve mihrapta çokca uygulanan* özgün işçilik gerektiren teknik* kündekaridir.

Bu teknikte* baklava* yıldız gibi geometrik geçmeler* tutkal kullanılmadan bir çerçeveyle çevrilir. Parçaların alıştırılmasıyla* çatkı oluşturulur. Bu nedenle bu teknikte çalışılırken çok dikkat ve beceri gereklidir. Ayrıca ağacın da iyi kurutulması* özel yöntemlerle terbiye edilerek sertleştirilmesi ve özenle hazırlanması önemli bir noktadır. Konya Alaeddin* Beyşehir Eşrefoğlu ve Bursa Ulu camilerinin mimberlerinde bu tekniğin büyük bir ustalıkla uygulandığı görülmektedir. Özellikle Bursa Ulu Camisi mimberinde her parça ayrı motiflerle bezenmiştir.

Bunların dışında " taklit kündekarı" denilen teknikte ise* ahşap parçalar yan yana getirildikten sonra geometrik desen kabartma biçiminde işlenir. Bu çıkıntılı yüzeylerin arasına* geometrik kafesi oluşturan kirişler çakılır veya yapıştırılar. Kayseri ve Çorum Ulu camilerinin mimberleri* bu teknikle yapılmışlardır. Taklit kündekarı tekniğinin diğer uygulamasında ahşap levhalar üzerine geometrik parçalar ve ahşap kafesi bir oluşturan kirişler doğrudan yapıştırılır.

Düz yüzeyli derin oyma tekniğinde* motifler yüzeye dik ve derin oyularak işlenmiştir. Akşehir Kileci Mescidi mimberi* Ankara Hacı Bayram Türbesi kapısı* bu teknikle yapılmış en güzel örnekler arasındadır.

Oyma işlerinde motifler* daha çok ceviz* meşe gibi ağaçların üzerine bıçaklarla çalışılırdı. Kesme oyma tekniğinde de* kıl testeresi ve ince eğeler yardımıyla çalışılır* genellikle ıhlamur* kavak ladin* gibi yumuşak ağaçlar yeğlenirdi.

Bu tür örnekler XVIII. yüzyıldan sonra yaygınlaşmıştır. Kakma tekniğinde* sert ağaçlara açılan kanallara gümüş* bakır* pirinç* kurşun* kalay gibi madenler çakılarak uygulanmıştır. Tarsi (Rasi) tekniğinde ise* sert ağaç yüzeyleri oyulup bir kaplama gömülerek yapıştırılmıştır. Altın* bronz ve bakır gömülen örnekler de vardır. Değişik ağaç türü ve malzemlerin kulanılmasıyla* bu tekniklerle uygulamalar yapılarak* yüzlerce yıl mimarlıktaki ağırlığı zaman zaman değişen birbirinden ilginç ürünler verilmiştir. Bunlar cami başta olmak üzere* değişik işlevi birçok yapıyı zenginleştirmiş* ayrıca bağımsız olarak değişik biçim ve tekniklerdeki uygulamalarla* dönemlerinin genel özelliklerini yansıtmışlardır. Yer yer bu ürünlerin üzerlerinde* sanatçı adlarını veren yazıtlara da rastlanmaktadır.

Özellikle XVI ve XVII. yüzyıllarda sedefli eşya kullanımı yaygınlık kazanmış* mimarlıktan değişik türde eşyalara kadar uygulama alanı bulmuştur. Sedef bazen ahşap üzerinde yalnız* bazen de fildişi* bağa ve kemik ile birlikte kullanılmıştır. Gömme (kakma)* macunlama ve kaplama olarak üç ayrı tekniği vardır. Kakma tekniğinde sedefin gömüleceği ceviz* meşe gibi ağaçlardan zemin hazırlandıktan sonra* kağıda çizilen desen yapıştırılır veya koyu yüzeylere çelik kalemle* açık yüzeylere ise kurşun kalemli işlenir. Motifler dikkatle oyulduktan sonra* bu yerlere göre kesilen sedef ve bilikte kullanılan diğer malzeme yapıştırılarak* düzleme yapılır. Yapıştırma işleminde* kan veya sıcak tutkal kullanılmıştır.

Kaplama tekniğinde* masif zemin üzerine istenilen cins ahşap kaplama yapıştırıldıktan sonra* desen çizilir ve sedef* bağa fildişi olması istenen yerler boşaltılıp* bu yere göre hazırlanan kaplanacak malzeme inceltilerek yapıştırılır.

Macunlama tekniği* artık malzemenin değerlendirilmesi düşüncesinden çıkmıştır. İşlenmeyecek kadar küçük sedef parçaları* belirli desenler gözetilerek yerleştirildikten sonra* boşluklara ağaç tozu* sedef tozu ve sıcak tutkal karışımından oluşan macun doldurulur. Macunun donmasından sonra düzleme işlemi yapılarak cilalanır.

Özellikle Osmanlı döneminde* sedef işçiliği konusunda Dalgıç Ahmet Ağa'nın ürünü olan* Ayasofya Camisi avlusundaki III.Murat Türbesi'nin kapı kanatları* Sedefkar Mehmet Ağa'nın Sultan Ahmet Camisi pencere ve cümle kapısı* Şale* Köşkü'ndeki sedefli odanın kapı kanadı ve dolap kapakları sayılabilir. Son dönem ustaları arasında ise* Sedefkar Vasıf Sedef (1876-1940)* Sedefçi Mihran Ağa ile Nerses Semercioğlu sayılabilir.

Osmanlılarda saltanat sancağına verilen addır.

Ak aleme elviye-i sultani* alemha-yı Osmani de denilirdi. Bazı rivayetlere göre bu sancak Selçuklu hükümdarı tarafından Beylik alameti olarak Osman Gazi'ye gönderilmişti. Tarihçi Üstad İ. Hakkı Uzunçarşılı bu rivayetin şüpheli olduğunu kaydeder.



Hicaz demiryolunun güneye doğru ilerlemesi ile Süveyş Kanalı'nın tehdit altına gireceğinden kuşkulanan İngilizlerin kanalın güvenliğini sağlamak için Türkleri buradan uzak tutmak amacıyla* Mısır ve Osmanlı toprakları arasında kesin bir sınır çizmek isteğinde direnmeleri yüzünden çıkmış bir siyasi olay.

1841 fermanı gereğince Mısır toprakları* Akdeniz kıyısında el-Ariş ile Süveyş arasında çekilecek bir çizginin batısında kalmakla beraber* sonradan Hi-div'in ricası üzerine Babıali* Mısır ulaşımının güvenliği için Tur-i Sina Yarımadası'nın bazı yerlerinde Mısır jandarması bulunmasına izin vermişti. Osman Paşa'nın Hicaz Valiliği zamanında* içlerinde Akabe Kalesi de bulunan bölgeden Mısır jandarması çıkarılarak yerine Osmanlı askeri yerleştirilmişti. İngilizler bu olayı hoş görmemişler ve Hidiv Abbas Hilmi Paşa'nın tahta geçmesi ile İstanbul'dan gönderilen fermanda* sözü geçen yerlerin* Mısır topraklarından sayılmamasına itiraz ederek fermanın okunmasını geciktirmişlerdir. Bunun üzerine sadrazam Cevad Paşa* 8 Nisan 1892 tarihinde hidive bir telgraf çekerek Mısır topraklarının 1841 fermanına bağlı haritada gösterilmiş olduğunu* bu defa Hicaz iline verilen Akabe ile başka yerlerin Mısır'a ait olmadığını* bununla beraber Tur-i Sina Yarımadası'nda statüko muhafaza edilerek buraların eskisi gibi Mısır tarafından emanet olarak yönetilmesinin uygun görüldüğünü belirtmiştir. Bu telgrafa rağmen* Kahire'deki İngiliz başkonsolosu hidive bir önerge vererek Tur-i Sina Yanmadası'nın sınırını el-Ariş'in biraz doğusundan* Akabe Kalesi'nin batısına çekilecek bir çizgi olarak göstermiş ve bunun Babıali ile yapılacak resmi bir anlaşmada kesin olarak belirlenmesi gereği üzerinde durmuştur.

Süveyş Kanalı'nın açılmasından sonra suni olarak yaratılan ve tabii sınırlara aykırı düşen geniş bir Tur-i Sina Yarımadası anlamı üzerinde İngilizler direnmişlerdir. Hicaz demiryolu Maan'a geldiği zaman bu işi kesin bir sonuca bağlayarak Türklerin Süveyş'e yaklaşmalarını önlemek amacıyla harekete geçen İngiliz Hükümeti* 1906 yılı başlarında Akabe Körfezi kıyılarında Tabe ve daha başka yerlerin işgali için Mısır askeri göndermiş* fakat Akabe komutanı Rüştü Paşa* Mısır askerinin Firavun Adası'ndan Tabe'ye çıkmasına engel olmuştur. Bunun üzerine Şubat ortalarında Tabe'ye gönderilen bir İngiliz savaş gemisi de Rüştü Paşa'nın azimli davranışı karşısında hiçbir iş görememiştir. İngiliz Hükümeti* bu yerlerde Osmanlı askerinin bulunuşunu protesto etmiş ve eğer sınır hattı hakkında herhangi bir şüphe varsa* karma bir komisyon tarafından sınırın tesbit edilmesi fikrini ileri sürmüştür. Birçok şikayetler üzerine Babıali meselenin incelenmesi için iki subayı Mısır'a göndermiş fakat bunlar Tabe'nin Akabe tahkimli mevki çerçevsi içinde bir yer olduğuna kanat getirerek burada Osmanlı askerinin bulunmasını tabii gördüklerinden* görüşmelere girişmeksizin geri dönmüşlerdir. Bundan sonra aynı meselenin görüşülmesine memur edilen Mısır komiseri Gazi Ahmed Muhtar Paşa hidivle yaptığı bir görüşmede Tur-i Sina Yanmadası'nın sınırı olarak Refah'tan Süveyş'e ve Süveyş'ten Akabe'ye bir hat çizilmesini öne sürmüş* fakat hidiv bu hattın Refah'tan başlayarak kuzeydoğuya doğru Akabe halicinin üç mil batısında denize ulaşması isteğinde direnmiştir. Osmanlı Hükümeti de* Akabe Körfezi ile Tur-i Sina Yarımadası'nın 1841 fermanı gereğince Mısır toprakları dışında kaldığını* 8 Nisan 1892 tarihli Cevad Paşa telgrafında ise yalnız Tur-i Sina Yarımadası'nm batı kısmının sözü edildiğini* telgrafın yorumlanması işinin ancak Babıali'ye ait bir mesele olduğunu bildirmiştir. Bunun üzerinedir ki gittikçe sabırsızlanan İngiltere Hükümeti* en sonunda Babıali'ye bir ültimatom göndererek (3 Mayıs 1906) 10 gün içinde Tabe'deki Osmanlı kuvvetlerinin geri çekilmesini ve sınır hattının ortak bir komisyonca tesbitini istemiştir. Aynı zamanda birçok savaş gemilerini Malta'dan Pire'ye göndermiştir. İstanbul'da Fransız ve Rus elçileri tarafından desteklenen bu İngiliz notasına Babıali* Tur-i Sina üzerinde statükonun bozulmasını hiçbir zaman istemediğini* sadece haklarının korunmasını dilemiş olduğunu* anlaşmazlık konusu olan yerleri işgal etmeyeceği hakkında Mısır hükümetinin resmi olarak teminat vermesi üzerine* kendisinin de Tabe'yi boşaltmaya karar verecek Mısır memurlarının Osmanlı kurmay subaylarıyla temasa geçmesi ve statükonun korunmasına yarayacak ara çizgisinin belirtilmesi için hidive yazıldığını bildirmiştir.

Böylece Osmanlı ve Mısır memurları arasında Tur-i Sina Yarımadası ile Hicaz ili ve Kudüs Sancağı arasında bir yönetim ara çizgisinin belirtilmesi hakkında 1 Ekim 1906 günü Refah'ta bir anlaşma imzalanmıştır. 8 maddeden ibaret olan bu anlaşmaya göre idari ayırma çizgisi Tabe'nin kuzeyinde Tabe burnundan başlayarak kuzeybatı yönüne doğru uzanmakta ve Akdeniz kıyısında Refah'ta sona ermektedir.


Osmanlı Sarayı’nda kullanılan hizmetlilerin bir kısmına verilen addır.

II. Murad zamanında sarayda görevlendirilen Akağalar* halifeliğin ilgasına kadar sarayda görevlendirildiler.

Akağalar* Boşnak ve Anadolu menşeli hadımlardır. II. Murad zamanında sayıları 40 kadardı.

Akağaların en büyüğü Kapı Ağası idi. Ondan sonra sırasıyla Has Odabaşı* Hazinedarbaşı* Kilercibaşı* Saray Kethüdası gelirdi. Terfi sırası aşağıdan yukarı doğruydu. Has Odabaşı terfi ederse Kapı Ağası olurdu. Yukarıdaki hizmetlilerden başka beş asker Köse başı unvanını alırdı. Köse başından alt sırada Başeski bulunur* iki asker de Üzengi Ağası adını taşırdı.

Kapı Ağası'nın* sarayın kapılarının muhafazası* içeri girip çıkanların kontrolü* padişahın özel hizmetleri gibi görevleri vardı. Akağalar genellikle kapı bekçiliği* hazine-i hümayanun korunması* harem ve diğer dairelerin denetlenmesi gibi görevleri üstlenmişlerdir. Ayrıca İçağalara yemek usulünü de Akağalar öğretirdi. Bu görevli sofra eskisi adını taşırdı.

Akağalar Enderun amirliği ile görevli oldukları için çok büyük önem taşırlardı. 1699'da Enderun amirliği Silahdar ağalığına verilince* Akağalar eski önemlerini kaybetmişlerdir.

Hadım Ali Paşa ve Hadım Sinan Paşa Akağalıktan gelme önemli şahsiyetlerdendir.



Osmanlıların ilk döneminde Osman Gazi ve Orhan Bey'in silah arkadaşıdır.

Osmanlı Devleti'nin kuruluşunda önemli hizmetleri görüldü. 1320 yıllarında İzmit ve Sakarya'nın fethinde bulundu. Aşiret beylerinden Konuralp ile beraber Kartal taraflarındaki Aydos Kalesi ile Samandra'yı fethetti. Gösterdiği üstün cesaret ve başarılarından dolayı Samandra Kalesi mülk olarak kendisine verildi. Daha sonra İzmit-Üsküdar arasındaki yerleri Osmanlı topraklarına kattı.

Karaman ülkesinin işgaliyle sonuçlanan Osmanlı-Karaman savaşı.

Macar Kralı Sigismund'un Osmanlılar aleyhine giriştiği Niğbolu harekatından güç alan Karamanoğlu Alaüddin Bey Ankara'yı basarak Anadolu beylerbeyi Sarı Timurtaş Paşa'yı esir etmişti. Ancak Niğbolu zaferini haber alınca Timurtaş Paşa'yı çeşitli hediyelerle Yıldırım Bayezid'e göndererek aff dilemişse de (1397) affı kabul edilmeyerek savaşa mecbur tutulmuştur.

Savaş alanı eski Germiyan ülkesindeki Akçay Ovası'dır. İki gün süren savaşta bir sonuç elde edilememiştir. Savaşın 2. gecesi Osmanlı kuvvetleri* Karamanoğullarını çember içine almışlar* iki ateş arasında kalan Karamanoğulları bozularak Konya Kalesi'ne kaçmak zorunda kalmışlardır. Bunun üzerine Osmanlılar Konya'yı kuşatmışlardır.

Alaüddin Bey'e itaat etmeyen Konya halkı* kaleyi Osmanlılara teslim etmişlerdir. Alaüddin Bey* kuvvetleriyle kaleden çıkarak Osmanlı askerleriyle çar-pışmışsa da* attan düşmesi sonucu esir edilmiştir. Alaüddin Bey* Yıldırım Bayezid'in emriyle öldürülmüş ve kesilmiş başı bir mızrağa takılarak şehir içinde dolaştırılmıştır.

Bu savaştan sonra Bayezid Konya'ya bir vali tayin ederek Larende (Karaman) üzerine yürümüş ve Larende de işgal edilmiştir. Alaüddin Bey'in katli üzerine Karamanoğullarına ait Toros Dağı'nın kuzeyindeki şehirler (Konya* Larende* Niğde* Develi* Karahisar) Osmanlılara geçmiş; güneydeki (Mut* Ermenek* Taçeli ve İçel) şehirleri Karamanoğulları ailelerinin diğer kolundan beyler elinde kalmıştır. Sultan Bayezid'in Karaman Devleti'ni ortadan kaldırması Osmanlıların Anadolu'daki hakimiyetini sağlamış ve bu durum Sivas hükümdarı Kadı Burhaneddin'i telaşa düşürerek Memluk Sultanı'nın hakimiyeti altına girmesine yol açmıştır.




Osmanlı Devleti'nde gümüş sikkeye verilen addır.

İsfahan Selçuklularında da aynı adla para kestirilmiştir. İ. Hakkı Uzunçarşılı Osmanlı Tarihi adlı eserinde akçe ile ilgili şu bilgileri vermektedir: İlk defa olarak Orhan Bey'in cülusunun üçüncü senesinde H. 727/M. 1327'de hükümdarlık alameti olarak Bursa'da akçe yani gümüş sikke kestirilmiştir. Bu sikkenin bir tarafında kelime-i şahadet ile ilk Müslüman halifeleri olan Ebu Bekir* Ömer* Osman ve Ali'nin isimleri* diğer tarafında Orhan* Osman ve basıldığı yeri gösteren Bursa ismi ve daha altında da siyakat rakamı ile üç adedi ve kenarlarında da paranın basıldığı H. 727 senesi ve bir de Osmanlıların mensup oldukları Kayı boyu damgası vardır (C.l* s. 125).

Akçelere ilk tuğra Süleyman Çelebi adına basılan sikkelere kondu ve II. Mustafa'ya kadar devam etti. Çelebi Sultan Mehmed zamanında han ve sultan unvanları da akçelere eklendi. Son Osmanlı akçelerine kadar devam eden Azze nasrahu ibaresi de ilk defa bu devirde kullanıldı.

İlk Osmanlı akçesi 1/4 miskal olarak* 6 kırat veznindedir. Sultan Fatih Mehmed zamanında vezin 5.4 kırat* II. Bayezid zamanında 3.5 kırat* II. Murad zamanında 2.5 kırat* I. Ahmed zamanında 1.5 kırata kadar düşmüştür.

Düşük kıratlı akçeler asker ve halk arasında büyük kargaşalara sebep oldu ve II. Osman devrinde bu akçeler toplatıldı. Kıratı düşük akçeler yerine ceyyidü'l-ayar adı verilen yeni akçeler basıldı. Yine aynı dönemde Onluk Osmani adıyla 1 dirhem vezninde akçeler kestirildi. Ayrıca bu dönemde para adıyla ilk defa 5.5 kırat vezninde 4 akçelik gümüş sikke darbolundu.

II. Süleyman zamanında akçe usulü terkedilerek kuruş sistemi kabul edildi (1687).

Kuruş sisteminde bir kuruş 40 para* bir para üç akçe* bir akçe üç pul idi.

XV. yüzyıldan itibaren akçe nakit* yani para karşılığı olarak kullanılmıştır: Avarız akçesi* akçe kisesi* akçe tahtası* ak akçe* geçer akçe gibi.

XVI. yüzyıldan başlayarak akçenin vezin ve ayarı esaslı şekilde değiştirildi. Bu dönemde akçeler çil akçe* züyuf akçe* kalp akçe* kırpık akçe* meyhane akçesi* kızıl akçe gibi isimler almışlardır. Bunlardan başka mali işlerde kullanılan sağlam akçe ve çürük akçe gibi deyimler vardı. Sağlam akçe bir paranın

asıl değeri olan üç akçe üzerinden alınıp verilmesi* çürük akçe ise değeri üç akçe olan paranın dört akçe sayılmasıdır. Çürük akçe bakır para yerine de kullanılırdı.

XV. yüzyılda 30.000* XVI. yüzyılda 20.000* XVII. yüzyılda 40.000* XVIII. yüzyıl başlarında 50.000 akçe bir kese olarak kabul edilmiştir. XIX. yüzyıl ortalarında 1 kese akçe* 500 kuruştu.

AKÇENİN KRONOLOJİSİ

I. Murad (Hüdavendigâr) dönemi (1359-1389):

Akçelerin üzerinde kesim yeri belirlenmemiştir.

Yıldırım Bayezid dönemi (1389-1402):

Akçelerin üzerinde 792 tarihi yazılıdır. Devlet henüz altın sikke basmamıştır. Tedavülde Venedik altın dukaları vardır. Bir Venedik alan dukasının değeri kırk akçedir.

Mehmed Çelebi dönemi (1403-1413):

Akçeler Bursa ve Amasya'da kesilmiştir.

Musa Çelebi dönemi (1410-1413):

Akçeler Edirne'de H. 813 tarihinde kesilmiştir.

Mustafa Çelebi dönemi (1421-1422):

Akçeler Edirne'de H. 824 tarihinde kesilmiştir.

Çelebi Sultan Mehmed dönemi (1413-1421):

Akçeler çeşitli tarihlerde Edirne* Bursa* Serez* Ayasluk* Karahisar* Amasya'da kesilmiştir. Bir Venedik dukasının değeri on akçedir.

İkinci Murad dönemi (1421-1444):

Akçeler çeşitli tarihlerde Ankara (Engüriye)* Bursa* Edirne* Amasya* Ayasluk* Serez* Novar* Germiyan'da kesilmiştir.

II. Mehmed dönemi-tahta ilk çıkışı (1444):

Hazinenin gelirini artırmak ya da asker tahsisatını kısmak amacıyla akçenin ağırlığı 6 kırattan 5 kırata indirilmiştir.

II. Murad dönemi-tahta ikinci çıkışı- (1445-1451):

Bu dönemde 100 dirhem (1 dirhem 31 desigramdır) gümüşten 375.5 akçe kesilmiştir.

Fatih Sultan Mehmed dönemi -tahta ikinci çıkışı (1451-1481):

Babasının kestirdiği akçeleri tedavülden kaldırdı. Kendi adına H.855* 865* 875 ve 886 tarihlerinden Kostantiniyye (İstanbul)* Edirne* Serez* Bursa* Ayasluk* Amasya* Üsküp ve Nevar'da akçe kestirdi. Akçelerin vezinleri giderek noksan tutuldu* 5* 4.5 ve 4 kırata kadar indirildi. Bu dönemde basılan 10 akçelik sikkelerin bir yüzünde "Sultanü'l-Berreyn ve Hakanü'l-Bahreyn es Sultan İbnü's-sultan" diğer yüzüne "Mehemmed İbn-i Murad Han halleda'llahü mülkehu duribe fi Kostantiniyye sene 875" yazılıydı.

II. Bayezid dönemi (1481-1512):

Akçeler çeşitli tarihlerde Ankara* Bursa* Amasya* Üsküp* Gelibolu* Edirne* Kastamonu* Karatova* Konya* Kostantiniyye* Novar* Tire* Serez ve Trabzon'da kesildi. Ayar yüzde 90'dan yüzde 85'e düşürüldü* vezin eksiltildi. 1487'den başlayarak 100 dirhem gümüşten 500 akçe kesildi. Has altının miskali 57 akçe* Frengi ve Sultani florisi 47 akçe* Engürüs (Macar)* Eyrefi (Mısır) altını 45 akçeden işlem gördü.

Yavuz Sultan Selim dönemi (1512-1520):

Akçeler çeşitli tarihlerde Tire* Kostantiniyye* Amasya ve Bursa'da kesildi. Bir dirhem gümüş dört buçuk akçe ediyordu. En ağır akçe 3.5 kırattı.

Kanuni Sultan Süleyman dönemi (1520-1566):

Akçeler çeşitli tarihlerde Kostantiniyye* Diyarbakır (Amid)* Amasya* Novar ve Kayseriye'de kesildi. Bir flori (altın) 60 akçe idi. Mısır'da kesilen akçelerin her yüz dirheminde yüzde 84 halis gümüş vardı.

II. Selim dönemi (1566-1574):

Akçeler çeşitli tarihlerde Amid* Ohri* Sidrekapsa ve Novaberde'de kesildi. 10 dirhem gümüşten 525 akçe kesiliyordu. H.980 (M.1573) yılında İstanbul'da Yahudi bezirganlar akçeleri kırparak bozdular. Sadrazam Sokollu Mehmed Paşa bu tür paraların kullanılmalarını önleyerek hazinenin zarar etmemesini sağladı. Beş akçe bir dirhem gümüş* altmış akçe ise bir altın değerindeydi.

III. Murad dönemi (1574-1591):

Akçelerin vezni 3* 2.5 kırata kadar düşürüldü. Halep ve Bağdat'ta ilk olarak tuğralı dirhemler basıldı. Bir dirhem gümüşten 8 akçe kesiliyordu. Kuruş 40* flori 60 akçe idi.

III. Mehmed dönemi (1595-1603):

Tahta ilk çıktığında akçelerin vezni bir kırat daha eksiltildi. Ancak daha sonra bundan vazgeçilerek III. Murad döneminde olduğu gibi bir dirhem gümüşten 8 akçe kesilmeye devam edildi.

I. Ahmed dönemi (1603-1617):

Akçelerin vezni 1* 1.5 kırata* ayarları da yüzde seksene düşürüldü. Tunus'ta kare biçiminde sikkeler basıldı.

I. Mustafa dönemi (1617-1618):

Bir duka altın 300 akçe değerindeydi.

II. Osman dönemi (1618-1622):

Darphane Nazırı Bekir Efendi'nin teşebbüsüyle tedavüldeki noksan vezinli akçeler toplatıldı. Önceleri akçeler 1.5 kırat ve ayarları yüzde seksendi. Eski akçelerin on tanesine karşılık olmak üzere bir dirhem ağırlığında "onluk " denilen "Osmani" kesildi. Darphane Nazırı Bekir Efendi'ye izafeten halk bunlara "Bekir Efendi Akçesi'' adını taktı.

I.Mustafa dönemi-tahta ikinci çıkışı (1622-1623):

Akçelerin vezni eksiltildi. Bu sebeple bir altının değeri 150 akçeye yükseldi.

IV.Murad dönemi (1623-1640):

Akçeler Yenişehir ve San'a'da kesildi. Ayarları yüzde 75'e* kıratlan 1.4'e indirildi. 5.5 kırat vezninde* 4 akçe değerinde sikke kesildi ve bunlara "para" denildi.

Sultan İbrahim dönemi (164O-1648):

Akçeler Amid ve Kostantiniyye'de kesildi. Akçelerin vezin ve ayarları düşük olduğundan kuruş 125* altın 250 akçeye çıktı. Sikkeleri ıslah etmek için 1.4 kırat vezninde "akçe"* 1 dirhem vezninde "onluk" ve yarım dirhem vezninde tuğralı 5 akçelik sikkelerle 3 akçe değerinde "para" denilen sikkeler kesildi. Böylelikle kuruş 80* altın 160 akçeye indi. Bu dönemden itibaren basılan tuğralı bütün sikkelere "el-muzaffer daima" ibaresi yazılmaya başlandı.

IV. Mehmed dönemi (1646-1687):

Bu dönemde İmparatorluk'ta büyük mali sıkıntı çekildi. Akçenin değerini düzeltmek için yapılan girişimlerden hiç biri olumlu bir sonuç vermedi. "Esedi" 10* "kuruş" 120 akçeye değiştiriliyordu. Halkın "meyhane akçesi"* "çingene akçesi" adlarını taktığı kesik* kırık paralar sarraflar tarafından tartılarak alınıyordu. Akçenin vezni 1 kırata indi* ayar da yüzde 75'ten yüzde 50'ye düşürüldü. 1672'de bakırdan küçük bir para olan mangırın dört tanesi bir akçe değerindeydi.

II. Süleyman dönemi (1687-1691):

Bu dönemde "akçe sistemi" yerine "kuruş sistemi"ne geçildi. Halkın "İbrahim Çelebi" dediği ayarı düşük yaldızlı altın tedavüldeydi. Bunlardan ayarı yüksek olanlara iki damga* düşük olanlara tek damga vuruldu. İki damga vurulanlar iki* tek damga vurulanlar bir akçeye alındı. Damgasızlar tedavülden kaldırıldı. Halis 1 "kıyye" bakırdan 800 "mangır" ilk olarak bu dönemde kesilerek tedavüle sürüldü. İki mangır bir akçe ediyordu.

II.Mustafa dönemi (1695-1713):

Bu dönemde İstanbul Şerifi altını 300 akçe ediyordu. Yeni basınlanların da değerinin aynı olması kabul edildi. "Para" adı verilen sikke üç akçeye geçiyordu. Sefer sebebiyle "para"nın dört akçeye geçmesi* seferden sonra tekrar bir "para"nın üç akçe olması kararlaştırıldı.

III.Ahmed dönemi (1703-1730):

Bu dönemde tuğralı akçeler kesildi. 1 akçe 10 "para" değerindeydi. Bundan sonra kesilen sikkeler giderek değerlerini kaybetti ve tartılarak alınıp satılmaya başlandı. Bu dönemde aynca 16 akçeye geçen "Tümen" ve 40 akçeye geçen "Abbasi"ler de tedavüldeydi.

II. Mahmud dönemi (1808-1839):

Bu dönemde önce yüzde 90 ayarında gümüş akçe kesildi. Ancak* her yıl akçelerin vezni* ayarı ve büyüklüğü küçüldü. 1820 yılında akçeler artık küçüle küçüle neredeyse elle tutulamayacak hale geldi. Bu yıldan sonra Osmanlı İmpatorluğu'nda artı akçe kesilmemiştir.



Seri hareketlerinden dolayı* Osmanlı Türklerinin hafif süvari kuvvetlerine verilen addır.

Akıncılar iyi binici olan atlılardan meydana gelirdi. Akıncılar ya sınırdaki yerlerde veya sınıra yakın bölgelerde bulunurlar* yaz kış akın yaparlar; mal ve esir alırlar* düşmanın durumu* yollar ve düşman kuvveti hakkında önemli bilgi getirirlerdi.

Akıncıların hepsi de Türklerden seçilirdi. Babadan oğula geçmek üzere bir ocak da meydana getiren akıncılar* savaş zamanında ordunun keşif kolu hizmetini görürlerdi.

Akıncı kanunnamesi gereğince* bin akıncıya* bir binbaşı* yüz ere bir subaşı ve on ere de onbaşı komuta ederdi. Düşmanla karşılaştıklarında* belirli aralıklarla arka arka durarak takımlara ayrılırlar; hücum eden öndeki kısmın yardımına arkadakiler yetişirdi. Akıncıların hücumları çok ani ve sert olduğu için* düşman saflarını sarsarlar ve parçalarlardı.

Bir akının "akın" adını alabilmesi için* o saldırının mutlaka akıncı beyinin emri altındaki bütün kuvvetler ile yapılması gerekirdi. Eğer akıncı beyi akına bizzat gitmez ve akına gönderdiği kuvvet yüz ve yüzden fazla olursa* böyle akına "haramilik" adı verilirdi.

Akın kuvveti yüzden az olursa "çete" adını alırdı. Akın ve haramilik akınlarından elde edilen esirlerden* "pençik" adı verilen beşte bir resim alınırdı.

Akıncıların isimlerini* eşkallerini ve tımara sahip olanların tımarlarını gösteren düzenli defterleri vardı. Bu defterlerin biri devlet merkezindeki defterhanede* diğeri ise akıncıların bulundukları eyalet veya sancak kadılıklarında korunurdu.

Akıncı ocağına girenler bulundukları bölgede* kefil göstermek mecburiyetindeydiler. Maaşları yoktu ve vergiden muaf idiler. Akına çıktıkları zaman düşman sınırına kadar yiyecekleri temin edilirdi. Bundan sonraki ihtiyaçlarını kendileri elde ederlerdi.

Akıncılar* kılıç* kalkan* pala* mızrak ve bozdoğan gibi silahlar kullanırlardı.

Akıncı beyine akın emri* "çeribaşılar" tarafından bildirilirdi. Toplu olarak bir yerde bulunmayan akıncılar* Rumeli'nin çeşitli bölgelerinde kısım kısım akına hazır dururlardı. Her bölgenin beyi ayrı olup* bağlı bulundukları beylerin aile isimleri ile anılırlardı: Turhanlı akıncıları* Mihallı akıncıları ve Malkoçoğlu akıncıları... vb.

Akıncı kuvvetlerinin toplam nüfusu kesin olarak bilinmeyen Osmanlı akmcılığı* 1595 yılına kadar devam etti.

Devletin sınır kalelerindeki "Serhad Kulu" teşkilatına önem vermeye başlamasıyla* (1625'den sonra) akıncılar önemlerini iyice kaybettiler.

Batı Filistin'de Beyrut'un güneyinde* Hayfa (Akka) körfezinin kuzey kenarında bir kıyı şehri.

İsrail ovasının bulunduğu kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda bir çöküntü hendeği* Akka'yı Şeria (Yordan) vadisine ve daha içerilere bağlayan doğal bir yoldur. Bir burun üzerindeki Akka kalesi yüzyıllarca bu kapının ağzını korumuştur. Limanı kumlarla dolmuş olduğu ve Hayfa limanı buharlı gemiler için daha elverişli bulunduğu için Akka* eski önemini kaybetmiştir.

Eskiden beri ön Asya ile Akdeniz arasında önemli bir kavşak noktası olan şehir* XVIII. Firavun soyu hükümdarlarından III. Thutmosis (M.Ö.1485-1450)'-ten beri Mısır kaynaklarından geçmektedir.

Akka* M.Ö. II.bin yıl sonlarında Filistin'e dolan deniz kavimlerinden Filistler (Piliştu) tarafınan alınmış; Fenikelilerin genişleme zamanlarında onların hakimiyeti altına girmiş* sonra Asurluların* Babillilerin* Perslerin egemenlikleri altında kalmış ve nihayet İskender tarafından alınmıştır. Bundan sonra Ptolemaioslar eline geçmiş* bunlar da burasını Suriye'deki egemenliklerine merkez yaparak* adını Pitolemais'e çevirmişlerdir. Bundan dolayı Romalılar Akka'ya Colonia Ptolemais derlerdi.

Şurahbil b. Hasan kumandasındaki Arap ordusu Akka'yı Bizanslılardan yıkılmış bir halde almıştır (638). Muaviye burasını yeniden inşa ederek deniz yapı tezgahları kurdurmuş* sonraları İbni Tulun zamanında da limana büyük bir dalgakıran yaptırılmıştır.

Akka Haçlı seferleri boyunca birçok defalar elden ele geçmiş* 1104'de I. Balduin tarafından alınmış* 1187'de Salahattin zamanında yeniden Müslümanların eline geçmişse de* önemi yüzünden* Haçlılar tarafından yeniden üç yıl süreyle kuşatılmış ve Philippe Auguste ve Arslanyürekli Richard'ın büyük kuvvetle gelmeleri üzerine* şehir tekrar Hıristiyanların ine geçmiştir (1191). 1229'dan sonra Hıristiyanların ve şövalye tarikatlarının* bu arada St. Jean tarikatının önemli bir merkezi olmuş* şehre bu yüzden St. Jean d'Acre adı verilmiştir.

1291'de Mısır sultanı el-Melik ül-Eşref burasını yeniden almışsa da* şehir* yapılan savaşlarda bir harabe haline geldiğinden uzun zaman ıssız kalmıştır.

Akka Sultan Yavuz Selim'in Mısır seferiyle Osmanlıların eline geçmiş (1516-1517) ve XVII. yüzyılda Şeyh Zahir'in Celile (Galilea)'de kurduğu hükümetin de merkezi olmuştur.

Cezzar Ahmed Paşa* zamanında (1775-1804) yeniden kurulan şehir epeyce gelişmiş ve bu sıralarda Mısır'ı istila eden Napoleon tarafından kuşatılmış (1799)* fakat bir başarı elde edilmemiştir.

1832 'de Mısırlı İbrahim Paşa tarafından denizden ve karadan altı ay kuşatıldıktan sonra* Osmanlı valisi Abdullah Paşa'nın elinden alınmıştır. Şehir kuşatıldığı sıralarda çok şiddetli bir surette bombardıman edildiğinden yıkılmış ve Mısırlılar tarafından yağma edilmiştir. Osmanlılar burasını ancak 1840'da İngiliz ve Avusturya filolarının yardımı ile geri almışlardır.

Akka Birinci Dünya Savaşı'nda İngilizlerin eline geçmiştir (1918).



Osmanlı Devleti ile Rusya arasında imzalanan bir antlaşmadır.

Rusya* 1812 Bükreş Barış Antlaşması* hükümlerinin açıklığa kavuşturulması ve yorumlanması yolunda 1814'den beri çalışmış en sonunda 17 Mart 1826'da Babıali'ye verdiği bir ültimatom ile amacına kavuşmuştur. Osmanlı ve Rus delegeleri Akkerman'da görüşmelere başlamışlardır. Ruslar isteklerini çok genişletmişler ve hemen hepsini kabul ettirmişlerdir. Böylece meydana gelen Akkerman Antlaşması* 1812 Bükreş Barış Antlaşması'nın yorumlanması ve açıklanması durumundan çıkarak* Bükreş Antlaşması'nı baştan başa değiştiren bir şekil almıştır.

Sekiz madde ile buna bağlı iki ayrı ekten meydana gelen Akkerman Antlaşması'na göre Osmanlı Devleti* Bükreş Antlaşması hükümlerine göre kendisine verilmesi gereken Kafkas kalelerinden vazgeçmiş* savaş sebebiyle Rus uyruklarının zararlarını ödemeyi* Rus tüccarlarının Osmanlı ülkesi içinde serbestçe ticaret yapabilmelerini ve Rusya'nın Karadeniz ticaretini geliştirmek için başka devlet gemileri hakkında Çar hükümeti tarafından girişilecek teşebbüslerde yardım etmeyi kabul etmiştir. Ayrıca iki devlet arasında daha önceki antlaşmaların hükümleri kuvvetlendirilmiştir. Antlaşmaya bağlı olan ve iki ekten birincisi ile Eflâk ve Boğdan'da voyvodaların Boyarlar tarafından ve yedi yıl süre ile seçimleri* voyvodaların Babıali'ye bağlı olmaksızın memleketlerini yönetmeleri ve Rusya'nın tasvibi alınmadan azilleri yoluna gidilmemesi kararlaştırılmıştır. İkinci ekte ise Bükreş Barış Antlaşması ile Sırplara verilmiş olan imtiyazlar ve on sekiz ay içinde Sırp temsilcileri ile görüşmeler yapılıp verilecek kararlar üzerine bir ferman çıkarılarak* bunun Rusya'ya bildirileceğine söz verilmiştir. Besarabya'da da Rusya'nın yararına olmak üzere bir sınır düzeltilmesi yapılmıştır.

Osmanlı Devleti'nin her bakımdan zayıf bulunduğu bir sırada* Rusya'nın savaş tehdidi karşısında imzalamak zorunda kaldığı Akkerman Antlaşması* Osmanlı Devleti'nin aleyhinde bir belge olmuştur.



Doğu Anadolu'da bir Türk oymağı ve bu oymaktan kurulan bir devlet.

Akkoyunlu oymağının Anadolu'ya hangi tarihte ve hangi yol ile geldiği bilinmemektedir. Bir kısım tarihçilere göre Karakoyunlular ile birlikte XIII. yüzyılın sonlarında* Argun Han zamanında Maveraünnehir'den Azerbaycan ve Doğu Anadolu'ya göç etmişlerdir.

XIV. yüzyılda bu oymak* güneyde Urfa* Mardin* kuzeyde Bayburt olmak üzere Dicle ve Fırat nehirleri kollarının çevrelerinde kışlak ve yaylak yaparak yaşamışlardır.

Akkoyunluların soyu Oğuz Han'a kadar çıkarılmakta ve bunun torunlarından biri olan Bayındır'a nisbetle kurdukları devlete Bayındıriyye adı da verilmektedir. Akkoyunluların* Ortaçağ'da Kon (Hon=Koyun) Türk ilinden geriye kalmış bir topluluk halinde Anadolu’ya geldikleri ve Oğuz ilinden Bayındır ulusuna katılarak Türkmen topluluğuna girdikleri söylenmektedir.

Akkoyunlular ile Karakoyunlular* Musul ve Diyarbakır dolaylarında hüküm süren Sotayoğulları ailesinin hizmetinde bulunan Akkoyunlular* bunların yenilmeleri üzerine Mardin'de hüküm süren Artukoğulları ile işbirliği yaparak* Diyarbakır bölgesinde bazı şehir ve kaleleri elde etmişlerdir. Bundan sonra Akkoyunlular gittikçe kuvvetlenmiş* birçok Türkmen boy ve oymaklarını da içine alarak büyük bir ulus hailine gelmişlerdir. Hudutları* Horasan* Fırat ve Kafkas dağlarından Umman Denizi'ne kadar uzanmıştır. Diyarbakır dolaylarını anayurt yapan Akkoyunlular* devletin kurucusu sayılan Karayülük Osman Bey'in büyük babası Tur Ali Bey zamanında birçok defalar müttefik oldukları bazı beylerle birlikte Trabzon'a akınlar yapmışlardır. Bu akın tehlikelerine karşı Trabzon hükümdarı III. Alexios* Ali Bey'i elde etmek için kızı Maria Despina'yı Ali Bey'in oğlu Kutluğ Bey'e vermiştir. Maria Despina* Karayülük Osman Bey'in annesidir. Tur Ali Bey Gazan Han'a hizmette bulunmuş ve başarılarından dolayı emirlik (emaret) payesini almıştır.

Tur Ali Bey'in ölümünden sonra yerine oğlu Fahrettin Kutluğ Bey geçmiştir. Anadolu'da birçok savaşlara katılan Kutluğ Bey* Erzincan emiri Mutahharten'e Ertenoğullarının saldırısında yardımcı olmuştur. Kutluğ Bey'in ölümünden sonra Mutahharten ile Akkoyunluların arası bozulmuş* Akkoyunlular* kendilerine karşı birleşen Erzincan-Karakoyunlu kuvvetlerine yenilerek Kadı Burhanettin'e sığınmak zorunda kalmışlardır.

Kutluğ Bey'in ölümünden sonra oğullarından Ahmed Bey hakimiyetini eline almıştır. Küçük kardeşi Osman Bey* Kadı Burhaneddin'in hizmetine girmiştir. Fakat sonraları bu ikisinin araları açılmış* Karayülük bir savaşta Burhaneddin'i tutsak ederek öldürmüştür. Osman Bey* savaşa devam ederek Sivas'ı kuşatmışsa da Osmanlıların* Yıldınm'ın oğlu Süleyman Çelebi komutasında gönderdikleri yardımcı kuvvetlere dayanamayarak Mutahharten'in yanından çekilmek zorunda kalmışlardır.

Osman Bey bundan sonra Mısır Sultanı Berkuk'la anlaşarak Mısır hizmetine girmişse de* bunun ölümü üzerine Mısırlıların Suriye'deki egemenliği sarsıldığından* Timur'un hizmetine geçmiş* diğer Akkoyunlularla birlikte Timur'un Anadolu'ya yaptığı seferlere katılmıştır. Timur Anadolu'dan çekilirken Osman Bey'e Diyarbakır bölgesini vererek ülkesine dönmesine izin vermiştir.

Osman Bey bundan sonra* bütün diğer Akkoyunlu oymaklarını etrafına toplayarak Akkoyunlu Devleti'ni kurmuş* Timur'u tanımakta devam etmiş* Osmanlılarla iyi geçinerek bunlardan* ülkelerine akın yapmaması karşılığı olarak para ve armağan almıştır. Fakat bu devirde Akkoyunluların* Karakoyunlularla yaptıkları savaşlar çok çetin olmuş* Osman Bey bunlarla yaptığı bir savaşta* oğullarından ikisi ve bazı torunları ile birlikte ölmüştür (1435).

Osman Bey'den sonra Akkoyunluların başına* bir aralık Osmanlı hükümdarı II. Murad'a sığınan Ali Bey geçmişse de* sonunda saltanatı kardeşi* Hamza'ya bırakmak zorunda kalmıştır. 1444'de Hamza Bey'in ölümü üzerine tehlikeli bir saltanat kavgası başlamış* sonunda egemenlik Akkoyunlu Devleti'nin en büyük hükümdarı olan Uzun Hasan'm eline geçmiştir.

Uzun Hasan devleti büyük bir imparatorluk haline getirmiş* kuvvetli bir devlet düzeni kurmuş* ordusunu kuvvetlendirmiştir.

Uzun Hasan 1472’de Osmanlılara karşı yaptığı ilk seferde önce başarılı olmuşsa da sonradan çekilmek zorunda kalmıştır. 1473'de Anadolu'ya yaptığı ikinci seferinde* Otlukbeli'nde Sultan Fatih Mehmed tarafından kesin bir yenilgiye uğratılmıştır.

Uzun Hasan'dan sonra oğlu Sultan Halil* saltanata geçmiş* bir yıl sonra kardeşi Yakup tarafından öldürülmüştür. Yakup Bey diğer prenslerin ayaklanmalarını bastırmayı* bozulan güveni sağlamayı* ülke için bir tehlike olan Erdebil şeyhi Haydar Safevi'yi ortadan kaldırmayı başarmıştır. Gürcistan'a ve Mısırlılara karşı (1480) başarılı seferlerde bulunmuş* düzen ve güvenliği yeniden kurmuştur.

Yakup'tan sonra Bay-Sungur* sonra Uzun Hasan'm torunu ve Maksut'un oğlu Rüstem* saltanata geçmişlerdir. Rüstem* iç ayaklanmaları bastırmıştır; ancak II. Bayezid'in damadı Göde Mehmed komutasındaki Osmanlılara yenilmiş ve öldürülmüştür (1496).

Göde Mehmed* egemenliği sağlamak için* Akkoyunlu beylerini ortadan kaldırmaya başladığından* kısa bir zaman sonra büyük bir ayaklanma ile karşılaşmış ve öldürülmüştür. Bundan sonra Akkoyunlu Devleti iç kargaşalar ile üçe bölünmüştür. Bunun üzerine tehlikeli bir iç savaş başgöstermiş* Akkoyunlu ülkesi baştan başa yıkılmış* ileri gelen beylerin birçoğu ölmüştür. Bu suretle 1501'de ülke* Irak* Fars ve Kirman bölgeleri Murad'a* Azerbaycan* Erran ve Diyarbakır dolaylarında Elvend'e verilmek üzere paylaşılmıştır.

Şah İsmail Safevi* Akkoyunlulara karşı kesin bir savaş açarak* Elvend'i Diyarbakır'a* Murad'ı Bağdat'a kaçmak zorunda bırakmıştır (1502-1503). Murad Bağdat'ta bir süre kaldıktan sonra İsmail'in 1508'de yeniden hücumu üzerine* burasını da bırakmış* bu suretle Akkoyunlu Devleti yıkılmıştır.

Akkoyunlularda* yönetimleri altında bulunan bütün ülke* hanedanın ortak malı sayılıyordu. Hanedana giren prenslerden biri diğerlerine başkan olmakta* Uluğbey veya Han unvanını almakta* Melik veya Sultan denilmekteydi.

Akkoyunluların devlet teşkilatı Uzun Hasan'la başlamıştır. Bunda* Selçuklular ve İlhanlıların örnek tutulduğu görülmektedir. Yönetim merkezini "Büyük Divan" teşkil ediyordu. Divana* divan beyi veya "sahib-i divan" başkanlık ederdi. Bunun yanında sahip adını taşıyan vezirler ve her biri bir bakanlığa karşılık olan ve Büyük Divan'a bağlı bulunan eşraf divanları sonra cezai ve askeri işlere bakan adil ve arz divanları bakanları* kazasker ve pervaneci bulunurdu. Büyük beylerin her biri bir şehzadenin atabeyliğini yapardı. Hangi şehzade hükümdar olursa onun atabeyi de emir-i azam olur ve eğer hükümdar çocuk veya zayıf iradeli ise* devletin bütün nüfus ve otoritesi bunun elinde bulunurdu. Emirler tarafından yönetilen eyaletlerde de bu divanın bir küçüğü bu işleri görmekte idi.

Bu devirde Osmanlı saray örgütlerine karşılık bir saray örgütü kurulduğu gibi* sipahi örgütü de* Osmanlılarınkine göre düzenlenmiş* orduya da büyük bir önem verilerek* "hassa nökerleri" denilen 30.000 kişilik (kısmen piyade) bir hassa ordusu meydana getirilmiştir. Orduda bunlardan başka köylü ve şehirlilerden alınan azaplar* dirlik sipahileri* çerik denilen Türkmen kuvvetleri ve deveci* yanıcı* ra'dendaz gibi çeşitli görevler almış küçük birlikler de vardı. Hassa askerleri Osmanlılarda olduğu gibi daimi ve aylıklı idiler. Diğerleri yalnız harp zamanında aylık alırlardı.

Akkoyunlular beyaz renk ve beyaz bayrak kullanmışlardır.

Fatih devrinin ünlü din bilgini* hekimi ve şeyhidir.

Lakabı Akşeyh'dir. Şam'da doğdu. Soyu Birinci Halife Ebu Bekir Sıddık'a kadar uzanan Şeyh Şihabuddin Sühreverdî'nın (künyesi Ebu Hafs) neslindedir. Öğrenimini tamamladıktan sonra Osmancık Medresesi'nin müderrisliğine getirildi. Daha sonra kendisini tasavvufa vererek Hacı Bayram Veli'nin dervişleri arasına katıldı ve postnişini oldu.

Birçok kaynaklar Emir Hüseyin Enisi'nin Menakıbname'sine dayanarak* Akşemseddin'in bazı hareketlerine karşı çıktığından Hacı Bayram Veli'ye intisap etmediğini* kendisine mürşid aramak için dolaştığını* Zeynüddin Hafi'nin tarikatına girmek için Haleb'e doğru gittiğini kaydederler. Halbuki Akşemseddin Risaletü'n-Nur ve Def-i ****in adlı eserlerinde Zeynüddin Hafi'yi tenkit eder. Muhtemelen* o devirde yaygın olan Zeyniliği muteber kılmak için Akşemseddin de bu tarikatın mensubu gösterilmiştir.

Akşemseddin'in Hacı Bayram Veli'ye hangi tarihte intisap ettiği bilinmiyor. Aynı Menakıbname Hacı Bayram Veli'ye sıkı bir riyazet ve mücahededen sonra intisap ettiğim nakleder: "...Pes Hacı Bayram* Akşemseddin'e dürlü dürlü ibadet ve riyazet ve mücahede ettirdi. Hatta yedi günde bir kaşık sirkeden gayrı nesne ekl ü şürb eylemez oldu."

Hacı Bayram Veli'nin Akşemseddin'e hilafet verişi de şöyle anlatılır: "...Hacı Bayram'a sordular; Bazı dervişlere kırk yıldır Hilafet vermedin* az müddet içinde Akşeyh'e Hilafet verdin* hikmeti nedir? dediler. Hacı Bayram cevap verip; Bu bir zeyrek köse imiş* her ne kim gordi ve işitdi* inandı* hikmetin sonra kendi bildi. Amma bu kırk yıldan berü hizmet iden dervişler gördüklerin ve işittiklerin hemen hikmeti ve aslını sorarlar..."

Akşemseddin* bir taraftan dini ilimleri öğrenirken* diğer taraftan tıp ve eczacılığa da merak sarmıştı. "Tabib-i Ebdan" olduğu gibi* "Tabib-i Ervah"dı. Devrinde "Lokman-ı Sani" lakabıyla anılırdı.

İrşad makamına yükselen Akşemseddin Beypazarı'na gelir. Orada bir mescid ve bir de değirmen inşa eder. Sonra İskilip'ten Evlek'e* en son Göynük'e yerleşir. Burada* eserlerini yazmak için incelemelerde bulunur* Hacc'a gider-gelir. Hatta şeyhi Hacı Bayram Veli ile Edirne'ye gider ve Sultan II. Murad Han ile görüşür. Rivayete göre* Hacı Bayram Veli'nin padişaha:

"Kostantiniyye fethine bizim köse ile beşikteki çocuğumuz -Fatih Sultan Mehmed- muvaffak olacaktır." dediğini duyar.

İstanbul'un fethine Akşemseddin de katılmıştır. İki defa Edirne'ye gider. Birinde Çandarlıoğlu Süleyman Paşa'yı* diğerinde Sultan Fatih Mehmed'in kızını tedavi eder.

Sultan Fatih Mehmed'in Kostantiniyye'yi fethetmek için yola çıkan ordusuna Akbıyık* Şeyh Akşemseddin ve diğer meşayıh müridleriyle birlikte katıldılar.

Sultan Fatih Mehmed* İstanbul'un fethinden sonra Ayasofya'yı camiye döndürür ve ilk hutbeyi Akşemseddin'e okutur.

Sultan Fatih Mehmed* İstanbul önlerinde vefat eden sahabenin kabirlerini arayıp üzerlerine türbe yaptırmaya başlar ve Şeyh Akşemseddin'den Halid b. Zeyd Eba Eyyubi'l-Ensari'nin kabrinin bulunmasını ister. Akşemseddin Eba Eyyubi'l-Ensari'nin kabrini iki defa bulur ve Sultan Fatih Mehmed'e gösterir.

Enisi Menakıbname'sinde padişahın* Kostantiniyye fetholunduktan sonra şeyhin müridi olmak istediğini* bunu Akşemseddin'in kabul etmediğini beyan eder.

Padişah kabul edilmeyişinin sebebini sorar. Akşemseddin bu yüzden padişaha haber vermeden Göynük'e gitmek gereğini duyar. Yine padişahla ilgisini kesmez. Arasıra Edirne'ye ve İstanbul'a gelir. Artık Göynük'de oturur. Bayrami tarikatını yayar* kendisine intisap edenleri yetiştirir* eserlerini yazar.

Şeyh Akşemseddin birçok eser kaleme almıştır. Kaynaklarda isimleri belirtilen bazı kitaplarının nüshaları henüz bulunamamıştır. Zamanımıza kalan ve isimleri bilinen eserleri şunlardır:

Risaletü'n- nuriyye (Nuriyye): Bayramiyye tarikatına ve tasavvufa sülük edenlere gelen tenkid ve iftiraları reddetmek* mensup olduğu tarikata intisap edenlerin aralarındaki bağı kuvvetlendirmek için yazılmıştır. Arapça olan eserin kısmen tercümesi tarikatın halifelerinden Bolulu Himmet Efendi tarafından yapılmıştır.

Def-i Metâin (Def-i ****ini's-Sofiyye): Bazı kaynaklarda "Hall-ı Müşkilat" adıyla da geçer. Kendinden önceki büyük mutasavvıfların eserlerinden alıntıları ve yorumunu içine alır.

Risale-i Zikrullah: Enisi'nin Menakıbnamesi’nde ismi geçer. Henüz nüshası bulunamamıştır.

Risale-i Şerh-i Akval-ı Bayram-ı Veli: Enisi'nin Menakıbnamesi'nde geçer. İstanbul kütüphanelerinde nüshası yoktur.

Telhis-i Def-i ****in: Def-i ****in'in hülasası sanılmaktadır. Nüshası bulunamamıştır.

Makamat-ı Evliya: Velilerin makamlarından bahseder. Kütüphanelerde yazma nüshaları mevcut olan bu eser Enisi'nin Menakıbname'sinden başka kaynakta Akşemseddin'e ait gösterilmez.




Anadolu beyliklerinden.

Avrupa ye Bizans tarihlerinde Kandalor* halk dilinde Alanya olarak geçen Alaiye'de ilk beyliğin kuruluşu* Anadolu Selçuklu hükümdarı I. Alaeddin Key-kubad'ın burayı zaptından sonradır. Alaiye* Anadolu Selçuklularının son yıllarında Karamanoğullarının eline geçti. Kıbrıs kıralının 1293'de Alaiye'ye asker çıkarması üzerine Karamanoğlu Mecdüddin Mahmud Bey şehri geri aldı. Memluk Sultanı Melik Eşref Selahaddin adına da hutbe okuttu.

Alaiye* 1427'de Karamanoğulları tarafından Memluk Devleti'ne satıldı. Bundan sonra sırasıyla Şemseddin Mehmed* Savcı Bey* Kılıç Arslan ve Karaman Bey Alaiye beyi oldular.

Alaiye* Kılıç Arslan zamanında (1451-1452)'de Gedik Ahmed Paşa tarafından muhasara edildi ve Osmanlılara geçti.


Osmanlılarda askeri ve sivil merasimin tertip ve nizamına* tabur ile liva arasındaki askeri bir kıtaya verilen ad.

Alay-ı hümayun: Osmanlı padişahlarının sefere giderken* seferden dönerken veya sefere giden* seferden dönen orduyu uğurlarken ve karşılarken* saraydan Davudpaşa'ya kadar tertip edilen alay.

Mevlut alayı: Mevlid-i nebevi sebebiyle padişahın mevlut dinlemek üzere* merasimle önce Sultanahmed Camii'ne sonraları diğer camilere gitmesi ve aynı merasimle Saray'a dönüşünde yapılan olay.

Valde alayı: Tahta yeni çıkan Osmanlı padişahının eski saraydaki (Üniversitenin bulunduğu yerde) valdesini yeni saraya (Topkapı Sarayı) getirmesi sebebiyle yapılan alay.

Sürre alayı: Mekke ve Medine halkına Osmanlı Devleti tarafından gönderilen para ve hediye sebebiyle Saray avlusunda yapılan merasim.

Kılıç alayı: Tahta yeni çıkan padişahın cülusundan bir süre sonra* bazen deniz yolu ile gidip karadan* bazen karadan gidip deniz yolu ile dönmek suretiyle* kılıç kuşanmak için Eyüp'de* Halid b. Zeyd Ebu el-Ensari'nin türbesine yapılan alay.

Bayram alayları: Osmanlı padişahının* bayram namazını kılmak üzere Ramazan ve Kurban bayramlarının birinci günleri camiye gidip dönmesi merasimi.

Alay Çavuşu:

1.Padişahın bir yere gidişinde* önünden gidip yol açan divan-ı hümayun çavuşları.

2.0rduda askeri* emir ve kumandadan haberdar eden çavuşlar.

Alaylı: Mektepli olmayıp kıtada erlikten yetişen ve bazen okuma-yazması bile olmayan subay.

Alay beyi: Herhangi bir eyalet veya vilayetteki tımarlı sipahilerden bir kısmının büyük amiri. Terfi edenler sancakbeyi olurdu. Her eyalette* o eyaletin büyüklüğüne veya küçüklüğüne göre çeşitli alay beyleri vardı.

Alay köşkü: Osmanlı padişahlarının gerek ordu alayını ve gerek diğer alayları seyretmek için yaptırdıkları köşk.

Topkapı Sarayı'nın Soğuk Çeşme tarafındaki köşesinde bulunan Alay Köşkü* III. Murad zamanında yapılmıştır (XVI. yüzyıl sonları). Köşk XIX. yüzyılda tamir görmüştür.





Bayrak taşıyanlar hakkında kullanılan bir tabirdir.

Bu anlamda sancakdar da kullanılırdı. Alemdarlık Yeniçeri Ocağı'nda bir vazifeydi.

Eba Eyyubü'l Ensari Alemdar-ı Resul olarak tarihe geçtiği gibi Sultan Mahmud zamanında sadrazamlık eden Mustafa Paşa da alemdarlıkla şöhret bulmuştur.





Babası Muhammed* Uluğ Bey'in doğancıbaşısı olduğu için Kuşçu lakabını almıştır.

Doğum yeri ve yılı hakkında kesin bir bilgi yoktur. İlk eğitimini Semerkand'da yaptıktan sonra Kirman'a giderek öğrenimini tamamlamıştır. Bursalı Kadızade ile Uluğ Bey'den matematik ve gök ilimleri okumuştur. Semerkand'a döndükten sonra rasathane müdürlüğüne getirilmiştir. 1450 yılında Gürgani tahtında bulunan hamisi Uluğ Bey'in* oğlu Abdüllatif'in ihaneti ile öldürülmesi üzerine* o zamana kadar Semerkand'ın ünlü medresesinde ders vermiş olan Ali Kuşçu* son derece üzülerek* Hacc'a gitmek üzere izin almış ve Tebriz'e gelmiştir. Ali Kuşçu* burada* çok iyi kabul gördüğü Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'ın yanında kalmıştır. Akkoyunlular ile Osmanlılar arasında barışı sağlamak için* elçi olarak Osmanlı padişahı II. Mehmed’e gönderilmiştir.

Padişah II. Mehmed* Ali Kuşçu'nun İstanbul'a gelmesini ve ilmi çalışmalarını burada sürdürmesini istemiş; Ali Kuşçu da elçilik görevini tamamladıktan sonra bu isteği kabul ederek İstanbul'a gelmiştir. Ali Kuşçu İstanbul'a gelince Ayasofya Medresesi müderrisliğine atanmıştır. Bir taraftan derslerine devam etmiş; diğer taraftan ilmi müesseselerin düzenlenmesi için çalışmıştır.

Osmanlılarda gök ilimlerinin kurucusu olan Ali Kuşçu'nun ilmi çalışmaları bir taraftan Nasırüddin-i Tusi'nin Tecridü'l- Kelam'ına yazdığı şerh ve Unkud-Uz-zevahir fi nazm-il-cevahir adını taşıyan eseri ile Kadı Adudüddin'in Risale-i Adüdiye'sine yaptığı şerh; bir de Şerh-i risale-i vaz'iye adlı eserleri kelam ve lisaniyata aittir.

Matematik ve gökbilimlerine ait olan eserlerinden biri de Farsça Risaletüfi'l-hey'e'dir. Bu eserinin Arapça'ya çevrisi olan Risaletü'l-fethiye'yi II. Mehmed'e sunmuştur. Mahbubü'l-hamail fi keşf-il-Mesail adlı eseri ansiklopedik mahiyettedir. Uluğ Bey'in eserine yazdığı Şerh ise ayrı bir önem taşır.

Ali Kuşçu 1474'de ölmüş ve Eyüp'e gömülmüştür.

Osmanlı gazetecisi ve yazarı.

İstanbul'da doğdu. Çankırılı olup* İstanbul'a yerleşen ve kağıt mühreciliği yapan Hüseyin Efendi'nin oğludur. Öğrenimini çeşitli okullarda ve medreselerde yapmıştır. Rüştiye öğretmenliği için açılan imtihanları kazanarak* Simav ve Bursa rüştiyeleri öğretmenliklerinde bulunmuş* sonra da İstanbul'a dönmüştür. Bir müddet sonra Filibe Rüştiyesi'ne atanmışsa da burada cemaat teşkilatı yapmaya çalıştığından görevinden çıkarılmıştır. Tekrar İstanbul'a dönen Ali Suavi* bir taraftan Muhbir adlı gazetede heyecanlı yazılar yazarken* bir taraftan da camilerde vaaz vermeye başlamıştır. Muhbir'de çıkan yazılarının bir kısmiyle vaazları* iyi karşılanmayarak Kastamonu'ya sürülmüştür. Buradan kaçarak Avrupa'ya gitmiş (1869)* Avrupa'da Mustafa Fazıl Paşa'dan yardım görmüştür.

Ali Suavi Avrupa'da boş durmayarak Londra'da Muhbiri daha sonra da Paris'te Ulum Gazetesi'ni yayımlamaya başlamıştır. Paris'in Alman ordusu tarafından sarılması üzerine Lyon'a gelmiş ve Muvakkaten Ulum Karilerine adlı küçük bir gazete çıkarmaya başlamıştır. Gerek bu gazetelerdeki yazılarıyla* gerekse Yeni Osmanlılar Cemiyeti'ndeki çalışmalarıyle kendisini tanıtmıştır.

V. Murad'ın tahta çıkması üzerine (1876) İstanbul'a gelmiş ve Basiret Gazetesi'nde Midhat Paşa aleyhine yazdığı yazılar* saray tarafından takdirle karşılanmıştır. Kısa bir müddet Mekteb-i Sultani'de müdür olarak bulunan Ali Suavi* idaresizliği ve taşkın hareketleri Abdülhamid tarafından hoş görülmediği için* görevinden çıkarılmıştır (1877). Bundan sonra altı ay kadar işsiz kalmıştır. Bu sıralarda V. Murad'ı tekrar tahta çıkarmak için gizli bir cemiyet kurmaya çalışmış ve 20 Mayıs 1878 tarihinde 500 kadar Rumeli muhaciriyle Çırağan Sarayı'na hücum etmiştir. V. Murad'ı dairesinden çıkarmışken* vaka yerine yetişen Beşiktaş muhafızı Hasan Paşa'nın sopasıyle ölmüştür.

Zeki* heyecanlı ve atılgan olan Ali Suavi* Arapça ve Farsça'dan başka Fransızca ile İngilizce'yi de biliyordu. Siyasi ve milli meselelere dair çeşitli yazıları* Türk tarihine* dine ve felsefeye ait küçük kitapları* Arapça'dan çevirileriyle bazı manzumeleri vardır. Paris'te iken Ulum Gazetesi'ne eklenmek sureti ile forma forma yayımlamaya başladığı ve ancak 80 sayfalık bir kısmını çıkarabilmiş olduğu Kamusü'l-Ulum ve'l-Maarif adlı eseri ilk ansiklopedi teşeb-büslerindendir.




Ortaçağ Almanyası'nda birçok derebeylik kurulmuş ve bunların başında da Kutsal Roma-Germen imparatoru yer almıştır. Ancak sonraları hakimiyet Avusturya krallarına geçmiştir. Fransızların galibiyeti 1806'da bu birliğe son vermiştir. Sonra toparlanma dönemi başlar. Prusya'nın da desteklediği Birlik orduları* Napoleon Bonapart'ı yenmişler; galibiyeti izleyen yıllarda* 39 devlet halinde bir birlik meydana getirmişlerdir. Birliğin başına Avusturya geçmiştir. Bu durum Alman milliyetçilerinin tepkisini çekmiştir. Alman milliyetçilerinin arzuları birleşik ve bağımsız bir Alman devletinin kurulması idi. Bu sebeple çeşitli zamanlarda ayaklanmalar başladı ve bu ayaklanmalar Avusturyalılar tarafından çok kanlı bir biçimde bastırıldı. Birliği meydana getirenlerin bir kısmı Avusturya'nın başkanlığında "Büyük Almanya"nın* bir kısmı da Prusya ile "Küçük Almanya"nın kurulmasını istiyorlardı. Ancak bir anlaşma yolu bulunamıyordu. Sonunda Prusya* Alman Birliği 'nin güçlü bir ordu sayesinde kurulabileceği fikrini ortaya koydu.

Prusya başbakanı Bismarck* ordunun kuruluş ve düzenlenmesini iyi bir askeri olan Moltke'ye bıraktı. General Moltke* kısa bir sürede* iyi eğitilmiş* düzenli bir ordu meydana getirdi. Bismarck'ın çabaları ile Alman Birliği üç aşamada gerçekleşmiştir. Bunlardan birincisi* halkı Alman olan Danimarka üzerine yürünmesidir. Bu harekette Avusturya'nın da yardımı sağlanmıştır. Hakimiyet sağlandı (1864). Ancak Danimarka dukalıklarının yönetimi meselesinde iki müttefik* Prusya ile Avusturya'nın arasında anlaşmazlık belirdi.

Prusya* İtalyan Birliği'ni sağlamaya uğraşan Sardunya-Piyemonte ile birleşerek Avsuturya'ya saldırdı. Sadova Meydan Savaşı'nda Avsuturya yenildi (1866). Bu zafer* Alman Birliği'ni meydana getirenleri Prusya'nın etrafında birleştirdi* önemli mesele* Avusturya ile birlik halinde olan Güney Alman devletleri idi. Fransa ile Prusya'nın arasındaki savaş* güney devletlerini de içine aldı. Savaş* Prusya'nın ve destekçisi olan Almanların zaferi ile sonuçlandı.

1871 Frankfurt Barışı ile Prusya kralı Alman İmparatoru ilan edilerek Alman Birliği meydana getirildi.





Kanuni Sultan Süleyman tarafından Almanya İmparatoru V. Karl'a karşı açılan sefer.

Bu seferin açılmasına sebep; imparatorun kardeşi* Avusturya ve Bohemya imparatoru I. Ferdinand'ın İstanbul'a elçiler göndererek Macaristan'ın kendisine verilmesini istemesi* bir taraftan da Budin üzerine bir ordu göndererek Osmanlı himayesinde krallık eden I. Yanoş'un başkentini muhasaraya kalkışması ve özellikle 1529 yılındaki I. Viyana seferinde işgal edilmiş olan Macar kalelerin-

den bir kısmını zaptedip Osmanlılara karşı sürekli bir mücadelede bulunmasıdır.

Kanuni Sultan Süleyman bu durum üzerine 120.000 kişilik ordusuyla Avrupa içlerine doğru yürüdü (1532). Kanuni'nin amacı* V. Karl'ı yenmek* dolayısiyle Almanya İmparatorluğu'nu yıkmaktı. Osmanlı tehlikesinin büyüklüğü karşısında* Almanya'da ve hatta Avrupa'nın diğer devletlerinde ortak bir savunma ruhu doğmasına sebep oldu.

Sayıları 250-300.000 kişi civarında olan bir Hıristiyan ordusu; Avusturya'ya giren ve Alman topraklarında da ilerleyerek 15 civarında kaleyi zapteden Osmanlı ordusu karşısında geri çekilmek zorunda kaldı. Savaşmayı kabul etmedi. Kanuni* düşman ülkesinde birçok kale ve şehirleri zaptetti. Aldığı ganimet ve esirlerle birlikte İstanbul'a döndü.

V. Karl ve Ferdinand* Osmanlı tehlikesini önlemek amamcıyla* Niş'de konaklamış olan Kanuni'ye elçiler göndererek barış istemek zorunda kalmıştır.


Yeniçeri askerinin süvari kısmını meydana getiren ve Ebna-yı Sipahiyan unvanını alan altı bölüğe verilen addır.

Bu altı bölük mensuplarına altı bölüm neferatı da denilirdi. Altı bölük sipah* silahdar* ulufeciyan-ı yemin* ulufeciyan-ı yesar* gureba-yı yemin ve gureba-yı yesar bölüklerinden meydana gelmekteydi.

Uzun bir süre yalnız ismen devam ettirilen altı bölük Yeniçeriliğin kaldırılmasıyla (1826)* lağvedildi.

Bir şehrin kuşatılması sırasında şehir halkının kuşatanlardan* şehrin teslimi halinde mal ve canlarına dokunulmayacağına dair söz almalarıdır.

Aman bir kağıtla da tasdik olunurdu. Amanname adı verilen bu belgeyle şehir halkı hiç bir karşılık göstermeden işgali kabul ederdi. İşgalciler de verilen bu söz üzerine* şehir halkının can ve malına dokunmadan* yağmaya girişmeden şehre yerleşirlerdi. Yazılı olarak veya olmayarak verilen amanlara “aman verildi” dendiği gibi* amanla teslim olmak isteyenlere de “aman istedi”* “aman diledi” denirdi.



Mustafa Kemal Paşa Samsun'a çıkışından başlayarak bir ay içinde ordularla ve milli teşkilatla Milli Mücadele'nin esaslarını düzenleme yoluna girmişti.

Paşa'nın bu hareketlerinden şüphelenen İstanbul'daki müttefik kuvvetler komutanları* hükümete baskı yaparak Paşa'nın geri çağrılmasını sağladılar. Paşa* bu davetin müttefik baskısından doğduğunu İstanbul'daki kendisine yakın makamlardan öğrenmişti. Paşa bu daveti dinlemeyerek verilen emri yerine getirmedi.

Fakat hükümetin ısrarlı emirlerini dinlemeyerek Milli Mücadele'ye devam etmesi onu hükümete karşı bir asi durumuna düşürmüştü. Bu vaziyetten kurtulabilmek için* çalışmaların şahsi durumdan kurtarılıp bir heyetle yürütülmesi gerekiyordu.

Milletin birlik ve bağlılığını sağlayabilmek için* ülkeyi temsil edecek bir heyetin kurulması lazımdı.

Bu sebeple Mustafa Kemal Paşa 21/22 Haziran 1919 gecesi* Amasya'da yaveri Cevad Abbas Bey'e aşağıdaki tamimi dikte ederek orduya ve milli teşkilata gönderdi. Mustafa Kemal Paşa'nın Amasya'da bulunduğu sıralarda bu tamim yazılıp gönderildiği için inkilab tarihimizde bu belgenin adı "Amasya Tamimi" olarak anılmaktadır.

Büyük Nutuk'ta bu tamimi izah eden Mustafa Kemal Paşa* milli heyetin kurulması yolunda aşağıdaki temel esasları belirttiğini anlatır.

1-Vatanın tamamiyeti* milletin istiklali tehlikededir.

2-Hükumet-i merkeziye deruhte ettiği mesuliyetin icabatını ifa edememektedir. Bu hal milletimizi madum tanıttırıyor.

3-Milletin istiklalini yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır.

4-Milletin hal ve vaz'ını derpiş etmek ve sada-yı hukukunu cihana işitirmek için her türlü tesir ve murakabeden azade bir heyet-i milliyenin vücudu elzemdir.

5-Anadolu'nun her cihetle en emin mahalli olan Sivas'ta milli bir kongrenin serian inikadı takarrür etmiştir.

6-Bunun için tekmil vilayetlerin her livasından milletin itimadına mazhar üç murahhasın süratle yetişmek üzere hemen yola çıkarılması icabetmektedir.

1-Vatanın tamamiyeti ve milletin istiklAli tehlikededir. Hükumet-i Merkeziye* İtilaf devletlerinin tesir ve murakabesi alanda bulunduğundan* deruhte ettiği mesuliyetin icabını ifa edememektedir. Bu hal milletimizi madun tanıtıyor. Milletin istiklalini yine milletin azim ve karan kurtaracaktır. Milletin* hal ve vaziyetini derpiş etmek ve seda-yı hukukunu cihana işittirmek için* her türlü tesir ve murakabeden azade bir heyet-i milliyenin vücudu elzemdir. Bunun için bilmuhabere her taraftan vaki olan teklif ve arzu-yu milli üzerine* Anadolu'nun bilvücuh en emin mahalli olan Sivas'ta milli bir kongrenin serian inikadı takarrür etmiştir. Bu maksatla* tekmil vilayat-ı Osmaniyenin* her livasından* fırka ihtilafatı dikkat nazarına alınmaksızın* muktedir ve milletin itimadına mazhar* üç kadar zatın süratle yola çıkarılması icap etmektedir. Her ihtimale karşı* bunun bir milli sır halinde tutularak dağdağaya mahal verilmemesi ve lüzum görülen mahallerde seyahatin mütenekkiren icrası.

2-Doğu vilayetleri namına 10 Temmuz'da Erzurum'da toplanması mukarrer kongre için* mezkur vilayetlerin Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye ve Redd-i İlhak cemiyetlerinden müntehap azalar* zaten Erzurum'a müteveccihen yola çıkarılmışlardır. O vakte kadar vilayat-ı sairemizin murahhastan da Sivas'a vasıl olabileceklerinden* Erzurum kongresinin azası* tensip edeceği zamanda* umumi toplantıya iştirak etmek üzere* Sivas'a hareket edecektir.

3-Yukarıdaki mevada göre murahhaslar* Müdafaa-i Hukuk ve Redd-i İlhak cemiyetleri ve belediyeler tarafından ve sair suretlerle intihab edilecektir.

4-Bu mukarreratın tatbikatına* 3. Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa* esbak Bahriye Nazın Hüseyin Rauf* Bey* 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa* 13. Kolordu Kumandan Vekili Miralay Cevdet ve 3. Kolordu Kumandanı Miralay Refet Bey* Canik Mutasarrıfı Hamit Bey* 2. Ordu Müfettişi Ferik Cemal Paşa* 12. Kolordu Kumandanı Miralay Selahattin Bey* 20. Kolordu Kumandanı Ali Fuad Paşa* Bursa'da 17. Kolordu Kumandam Miralay Bekir Sami Bey* Edirne'de Kolordu Kumandanı Miralay Cafer Tayyar Bey ve diğer bazı mülki ve askeri mühim zevat tarafından çalışılacaktır. Bundan başka Esbak Müşir Ahmed İzzet Paşa* Nafia Nazırı Ferid Bey ve Ayan azasından Ahmed Rıza Bey gibi zevatın fikir ve mütalaaları alınacaktır.

5-Redd-i İlhak ve Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye cemiyetlerinin verecekleri telgrafların yalnız telgrafhanelerde kabul edilerek çekilmemesi* Posta ve Telgraf Umum Müdürlüğü'nden tamim edilmiştir. Bu husus suret-i kafiyede reddilerek muhaberatın behemahal serbestçe temini için tezahüratta bulunularak muhaberat temin edilecek ve temin edilinceye kadar tezahürata devam olunacaktır.

6-Teşkilat-ı Askeriye ve Milliye* hiçbir suretle ilga edilmeyecektir. Kumanda* hiçbir suretle terk ve ahara tevdi olunmayacaktır. Vatanın herhangi bir tarafından yeniden vaki olacak düşman işgal herakatı* umum orduyu alakadar edecek ve hasıl olan vaziyete nazaran müdafaa-i memlekete müştereken tevessül olunacaktır. Bu sebeple* kumandanlar derhal birbirlerini haberdar edeceklerdir. Esliha ve mühimmat katiyyen elden çıkarılmayacaktır.

Osmanlı İmparatorluğu ile İran arasında yapılan ilk yazılı antlaşmadır.

Şartları* 1533 yılından beri devam eden savaşların sonunda* İran Şahı'nın*

Kanuni Sultan Süleyman'a gönderdiği mektuba verilen cevapta belirtilmiştir.

1554 yılında Osmanlı Ordusu Kars'a geldikten sonra* Erivan* Nahcivan ve Karabağ'ı alarak yakıp yıkmıştı. Bunun üzerine Şah Tahmasp* o sırada ordusu ile Amasya'ya dönmüş olan Kanuni Süleyman'a elçi göndererek barış istemiştir. Şah* bu mektubunda Osmanlılara karşı dostluğunu belirttikten ve Bağdat'ı Osmanlılara bıraktığını bildirdikten sonra* İran hacılarının* İslam'ın kutsal yerlerini ziyaret etmelerine izin verilmesini diliyordu. Osmanlı Padişahı verdiği cevapta Azerbaycan'ın İran'a bırakıldığını ve istenilen iznin de verildiğini bildirmiş* Şah tarafından bozulmadığı müddetçe* barışın devam edeceğini garanti etmiştir.

Böylece sonuçlanmış olan İran Savaşları* Osmanlı Devleti'ne Anadolu'nun savunulması bakımından önemli olan Doğu Anadolu'yu kazandırmış ve Hint ticaret yolunun geçtiği Irak arazisinin ele geçirilmesini sağlamıştır.

Anadolu Eyaleti'nin en büyük idari amiridir.

İlk defa Sultan II. Murad zamanında kurulmuş* Anadolu Beylerbeyi unvanı ile bir görevli* eyaletin başına geçirilmiştir.

Anadolu Beylerbeyi eyaletin askeri ve idarî işlerini yönettiği gibi açılan seferlere eyalet askerleri ile birlikte katılırdı. Sırada* Rumeli Beylerbeyi'nden* sonra gelirdi. Zamanla Anadolu Beylerbeyi'nin önemi azalmış; Mısır* Bağdat ve Budin beylerbeylerinden sonra yer almaya başlamıştır.



XIII. yüzyılın sonunda Anadolu Selçuklu Devleti’nin kuvvetten düşerek yıkılışından sonra Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde kurulan ve eski kaynaklarda "Tavaif-i Müluk" diye anılan küçük Türk beyliklerine verilen ad.

Sayıları büyüklü küçüklü olmak üzere yirmiyi geçen ve başta merkezi devlet otoritesinin zayıflaması olmak üzere birçok siyasi ve toplumsal olaylar sonucunda meydana çıkan bu beylikler XIII. yüzyılın sonundan başlayarak hemen hemen Dulkadir ve Ramazanoğulları beyliklerinin egemenliklerini kaybettikleri XVI. yüzyılın başına kadar gelen bir süre içinde Anadolu'nun tarihi çehresini karakterize etmişlerdir.

Beyliklerin kurucuları olan gaziler ve onlara katılan çeşitli unsurlar* elde edilen toprakların fethinde önemli rol oynayan Selçuklu Devleti büyüklerinden yahut daha eski uc beylerinden biri veya bu fetih yıllarının karışıklığı içinde ortaya çıkan kudretli bir şahsiyet olan başbuğlarını o yerin hakimi tanımışlar* bunlar da birer küçük hanedan kurucusu olmuşlardır.

Bu tarzda kurulan beyliklere bilhassa Aydın* Karesi* Menteşe* Saruhan* Germiyan* Hüsameddin Çoban ve Osmanoğulları beylikleri karakteristik birer örnektirler.

Diğer bazı beyliler de Selçuklular ve İlhanlılar tarafından çeşitli hizmetlerine mükafat olarak kendilerine "malikane" tarzında yerler verilmiş bulunan ”ümera” ve “aşiret” başbuğları tarafından siyasi durumdan faydalanılmak ve merkezle bağlarını kesmek suretiyle kurulmuştur. Bunlar arasında Eşref* Sahip Ata* İnanç* Hamid ve Candaroğulları beyliklerini sayabiliriz.

Orta Anadolu'daki Ertena Beyliği ise İlhanlıların Anadolu'daki "Eyalet-i Rum" valiliğinin sonradan bir devlet şeklini alışıdır. Kadı Burhaneddin de hizmetinde bulunduğu bu devletin zayıflığından faydalanarak egemenliğini ilan etmiştir.

Güney Anadolu'da XIV. yüzyılın ortalarında meydana çıkan Dulkadır ve Ramazanoğulları ise buralara evvelce yerleştirilmiş bulunan Türk aşiretlerini* başbuğlukları etrafında toplamak ve Memluklu Devleti'nin geçirdiği sarsıntıdan faydalanmak suretiyle beyliklerini kurabilmişlerdir.

Kuruluşlarından bir süre sonra Anadolu beyliklerinin buhranlı bir devre geçirdiği görülür. Bu hususta İlhanlıların meşhur Anadolu genel valisi olan Emir Çobanoğlu Timurtaş önemli rol oynamıştır. Timurtaş 1322 yılında İlhanlılara karşı isyan ettikten ve Ebu Said Bahadır Han tarafından affedildikten sonra ikinci defa Anadolu'ya vali olarak atanmış ve bu ülkeyi tamamiyle Moğolların egemenliği altına sokmak isteyerek İlhanlılara karşı bağlılıklarını kesen veya gevşeten Anadolu beyliklerini ortadan kaldırmaya çalışmıştır. Fakat buna tamamen muvaffak olamamıştır. Bununla beraber Eşref oğlu Süleyman ve Hamidoğlu Dündar beyleri öldürtmüş* diğer bazı küçük beylikleri doğrudan doğruya İlhanlıların Anadolu valiliğine bağlamıştır. Bu devre ait kaynaklardan* Osmanlı Beyliği de dahil olmak üzere hemen hemen bütün Anadolu beyliklerinin İlhanlılara vergi verdikleri ve bazı beyliklerin İlhanlı hükümdarları adına para bastırdıkları anlaşılıyor. Moğol nüfuz alanından oldukça uzakta bulunan beyliklerin de bu tarzda hareket etmelerinin en mühim sebebi Batı'ya karşı yönettikleri akınlarının kesilmesini ve doğudan rahatsız edilmemelerini sağlamaktan ibaret olmalıdır.

Timurtaş* 1326’da babası Emir Çoban'ın Ebu Said tarafından öldürülmesi üzerine aynı akıbete uğramaktan korkarak Suriye ve Mısır'da hakim olan Memluklara sığınmış* yerine geçici olarak İlhanlıların komutanlarından Alaeddin Ertena atanmıştır. Bir süre sonra Anadolu genel valiliğe İlhanlı ailesinden Büyük Şeyh Hasan'a yerilmiş fakat Hasan Anadolu'ya gelmeyerek iyi idaresi ve sadakati anlaşılan Ertena'yı yerine vekil bırakmıştır.

1335'te Ebu Said Bahadır Han'ın çocuk bırakmadan ölümüyle başlayan saltanat kavgalarında Ertena* Büyük Şeyh Hasan'a bağlılığını korumuş ve Anadolu'da meydana çıkan karışık durumdan kendi yararına faydalanmaya çalışmıştır. 1343'te üzerine yürüyen Timurtaş'ın oğlu Küçük Şeyh Hasan'ı yendikten sonra da hükümdarlığını ilan etmiştir.

İşte bu olaylar sonunda Anadolu'da İlhanlı egemenliği çökmüş ve beylikler üzerindeki baskı kalkmıştır.

Bundan sonra beylikler rahat bir nefes almışlar ve bir taraftan yeni aldıkları şehirlerin bayındırlığına önem verdikleri gibi ilmi ve edebi çalışmaları korumuşlar* diğer taraftan da Anadolu dışındaki ülkelere akınlar yapmaya başlamışlardır (Bu arada bilhassa Osmanlılardan başka Aydın* Saruhan* Menteşe ve Karesioğullarının Trakya'ya ve Ege adalarına yaptıkları deniz seferleri sayılabilir). Fakat Osmanlı Beyliği'nin gerek Anadolu'da ve gerek Rumeli'de hızla genişlemesinin etkileri diğer beyliklerin mukadderatı üzerinde pek çabuk bir şekilde belirmiştir: Şöyle ki* ünü sınırları dışına yayılan Osmanlı Beyliği'nin* Hıristiyan ülkelerine karşı yapılan akınların kısa bir zamanda en faal ve başarılı mümessili haline gelmesi* Anadolu'daki bütün savaşçı yiğitleri* sergüzeşt* ün* ganimet ve din savaşlarının heyecanıyla yaşayan unsurları kendisine çekmişti. Böylece artan kuvvetleriyle Osmanlı Beyliği her bakımdan büyüyüp giderken* diğer beylikler yavaş yavaş kuvvetten düşüyorlardı; çünkü bunların savaşçıları kendilerine iş bulacaklarına güvendikleri yerlere çekiliyorlardı. Gittikçe zayıflayan Karesioğulları arazisinin birdenbire Osmanlıların eline geçmesi olayı karşısında korku duymaya başlayan bu beylikler kendilerinin de kolayca ortadan kaldırılacakları günün yaklaşmakta olduğunu anlayarak* aralarında en kuvvetlileri olan Karamanoğulları Beyliği etrafında toplandılar. Beyliklerin bu ümitsiz teşebbüsü Osmanlıların kendilerine saldırmaları için iyi bir sebep oldu ve neticede beyliklerin hayatına son verildi. Bilhassa Yıldırım Beyazid'in yaptığı seferler sonunda Karaman* Germiyan* Hamid* Menteşe* Aydın* Saruhan ve Candaroğulları beylikleri ortadan kalktı ve hüküm sürdükleri yerler Osmanlı ülkesine katıldı.

Bu sırada Timur'un Yakın Şark'a karşı saldırgan bir siyaset güttüğünü gören Anadolu beyleri birer birer ona sığınarak yardımını dilediler. Timur bunları gayet iyi karşıladı ve Anadolu seferinde yanında bulundurdu.

28 Temmuz 1402 tarihinde yapılan Ankara Savaşı neticesinde* Yıldırım Bayezid'in Timur tarafından yenilerek esir edilişi ve Osmanlı Devleti'nin zayıflaması* bunlar için iyi bir fırsat teşkil etti. Yukarıda adı geçen beylikler* Candaroğullarının Kastamonu kolu ile Hamidoğullarının Eğridir kolu hariç olmak üzere* Timur’un yardımıyla tekrar kuruldular.

Fakat Osmanlı Devleti'ne eski kuvvetini tekrar kazandırmaya muvaffak olan Çelebi Mehmed ve II. Murad zamanında Anadolu'nun siyasi birliğinin sağlanması amacıyla beylikler yeniden teker teker ortadan kaldırıldı. Fakat Sultan Mehmed* 1451'de tahta geçtiği zaman Anadolu'da Karaman* Candar* Dulkadır ve Ramazanoğulları ve Küçük Alaiye beyliklerinden başka hiçbir beylik kalmamıştır. Bu beylikler de eskisi gibi Osmanlılara karşı ayaklanacak güçte değillerdi.

Anadolu'yu tamamıyla egemenliği altına almak isteyen Fatih Sultan Mehmed 1461'deki Trabzon seferi esnasında Candaroğlu Beyliği'ni ortadan kaldırdı. Bir süre sonra da Karaman ülkesinin büyük bir kısmı ele geçirildi. Son Karaman Bey'i İbrahim'in oğulları* ayrıca Kastamonu'da sancak beyi olarak bırakılan Candaroğlu Kızıl Ahmed Bey İran'ın batısı ile Doğu Anadolu'da kurulan Akkoyunlu Devleti'nin kudretli hükümdarı Uzun Hasan'ın yanına sığınarak yardım diledilerse de tekrar beyliklerinin başına geçmeye muvaffak olamadılar. İshak* Pir Ahmed ve Kasım beylerin birer birer tenkilinden sonra 1471'de bütün Karaman Beyliği toprakları Osmanlılara geçti. Ertesi yılda da Alaiye şehri ile İshak Bey'in sığındığı Silifke Kalesi alındı. Karamanoğullarının hukukunu korumaya girişen Uzun Hasan ise 1473'te Otlukbeli savaşında ağır bir yenilgiye uğratıldı.

Maraş* Elbistan ve Malatya dolaylarında hakim olan Dulkadiroğulları ile Adana ve Tarsus'taki Ramazanoğullarına gelince bunlar* Güney Anadolu'da Memluklerle Osmanlılar arasındaki rekabetten faydalanmak suretiyle bir müddet daha varlıklarını korumuşlarsa da nihayet Yavuz Sultan Selim tarafından İran ve Mısır seferlerinden sonra egemenliklerinden mahrum edilerek Osmanlı himayesine girmişlerdir.

Böylece Anadolu'da beylikler devri sona ermiş ve bu ülke Osmanlı idaresi altında tam bir siyasi birliğe kavuşmuştur. XIII. yüzyılın sonu ile XVI. yüzyılın başı arasındaki genel siyasi durumları toplu bir şekilde gözden geçirilen Anadolu Beylikleri'nin tam bir listesi kuruluş tarihlerinin eskiliğine göre şöyle sıralanabilir:

1-Menteşeoğulları Beyliği (Merkezi: Milet=Balat ve Beçin)

2-KaramanoğullarıBeyliği (Merkezi: Larende)

3-Sahip Ataoğulları Beyliği (Merkezi: Karahisar-ı sahib = Afyonkarahisar)

4-Pervaneoğullan Beyliği (Merkezi: Sinop)

5-Hüsameddin Çobanoğullan Beyliği (Merkezi: Kastamonu)

6-GermiyanoğullarıBeyliği (Merkezi: Kütahya)

7-İançoğulları Beyliği (Merkezi: Laik ve Denizli)

8-Eşrefoğulları Beyliği (Merkezi: Beyşehri)

9-Osmanoğulları Beyliği (Merkezi: Bilecik ve Bursa)

10-Candaroğulları (İfendiyaroğulları) Beyliği (Merkezi: Kastamonu* Timur istilaından sonra Sinop).

11-Hamidoğulları Beyliği (Merkezleri: Borlu* Eğridir ve Antalya olmak üzere iki kol halinde)

12-Karesioğulları Beyliği (Merkezi: Balıkesir)

13-SaruhanoğullarıBeyliği (Merkezi: Manisa)

14-Aydınoğulları Beyliği (Merkezi: Birgi)

15-Ertana Beyliği (Merkezi: Kayseri ve Sivas )

16-Dulkadıroğulları Beyliği (Merkezi: Elbistan-Maraş)

17-RamazanoğullarıBeyliği (Merkezi: Adana)

18-Kadı Burhaneddin Beyliği (Merkezi: Kayseri ve Sivas)

19-lzmiroğlu Beyliği (Merkezi: İzmir )

20-Alaiye Beyliği (Merkezi: Alaiye)

Anadolu Eyaleti'nin mali işlerinin amiridir.

Divan üyesidir. Anadolu Defterdarlarına XVIII. yüzyıl başlarında Şıkk-ı sani unvanı verildi.

III. Selim zamanında* Nizam-ı Cedid'in kurulmasıyla Şıkk-ı sani defterdarı* Nizam-ı Cedid hazinesine memur oldu. Bu makam da Nizam-ı Cedid'le birlikte kaldırıldı.



İstanbul Boğazı'nın en dar (780m.) yerinde* Rumeli Hisarı karşısında* Göksu Deresi'nin başındadır. Karadeniz'den Bizans'a gelebilecek yardımları önleyecek bir ileri karakol olarak 1395 yılında Osmanlı Sultanı Yıldırım Bayezid tarafından yaptırılmıştır.

Bu kale savunma özelliği taşıyan bir askeri yapıydı. Bu sebeple de Hisar'a "Gözlüce" adı verilmişti. Kaleler XIII. yüzyıla kadar gemilerin Boğaz'dan geçişini engelleyemezlerdi. Yıldırım Bayezid'den yarım yüzyıl sonra Fatih Sultan Mehmed İstanbul'u Türk-İslam ülkesi yapmak isteyince Anadolu Hisarı'nın karşısına Rumeli Hisarı'nı kurdu.

Fatih Sultan Mehmed* Rumeli Hisarı'nı yaptırırken (1452) her iki kalenin toplarla takviye edilmesiyle Boğaz'dan geçişin kontrolünü sağlamış ve Anadolu Hisarı'nı da bazı ilavelerle onartmıştır.

Kale çeşitli adlarla tanınır. Tarihçi Tursun Bey'e göre Yeni Kale* Şeyhülislam Hoca Sadeddin Efendi'ye göre Akçahisar* Nişancı Mehmed Paşa'ya göre Güzelce Hisar* diğer birçok yazarlara göre Yenice Hisar* Yeni Hisar gibi adları vardır.

Kale* Boğaz'ın Anadolu kıyısında İstanbul Boğazı ile Göksu Deresi arasında uzanan üçgen şekilli toprak parçası üzerindedir. Şist ve kireç tabakaları halindeki toprak üzerine kurulmuştur. Dış kale duvarları tam deniz kenarında iken Göksu'nun getirdiği killi çamur halindeki alüvyonlarla dolması yüzünden biraz içeride kalmıştır. Toprağın yükselmesiyle kalenin güney batısında bir namazgah yapılmıştır.

Rumeli Hisarı'ndan 1/6 kadar küçüktür. Anadolu Hisarı dışkale* içkale ve asıl kale olmak üzere üç kısımdan meydana gelmiştir.



Anadolu adalet işlerinin amiridir.

Divan üyesidir. (Rumeli ve Anadolu kazaskerlerine Sadreyn efendiler de denirdi.) Sıra bakımından Rumeli kazaskerlerinden sonra gelirdi. Anadolu kazaskerlerinin hanelerinde açtıkları divana* Anadolu Kazaskeri Divanı adı verilirdi.



Milli Kurtuluş Savaşı başında Müdafaa-i Hukuk ve Redd-i İlhak'a bağlı kuruluşların birleşmesiyle meydana gelmiştir.

4 Eylül 1919'da Sivas'ta toplanan kongrede Anadolu ve Rumeli'de kurulmuş Müdafaa-i Hukuk-ı Miliye teşekkülleriyle Redd-i İlhak heyetlerinin temsilcileri* bir ad ve bir tüzük altında birleşilmesini kabul ederek* 7 Eylül 1919'da "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti"ni kurdular.

Cemiyet* 23 Temmuz 1919'da toplanmış olan Erzurum Kongresi'nce kabul edilen "Şarki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti" nin tüzüğünü esas alarak hazırladığı yeni bir tüzük ve beyannameyi 11 Eylül 1919'da Heyet-i Temsiliye namına Mustafa Kemal Paşa'nın imzası ile Sivas valiliğine vermiştir.

Beyannamede* "Anadolu ve Rumeli'de müteşekkil bil-umum Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye vesair milli ve vatani milli cemiyetlerle Redd-i İlhak heyetlerinin Sivas'da 4 Eylül 335 tarihinde akdettikleri umumi kongre kararıyla “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti" nam-ı müştereki altında olmak ve hukuk-ı milliye ve menafi-i Osmaniyye'yi müdafaa etmek üzere birleşmiştir” denildikten sonra kurulan cemiyetin heyet-i temsiliyesi belirtilmektedir.

Cemiyetin heyet-i temsiliyesi olarak Üçüncü Ordu Müfettişliği ve askerlikten ayrılmış olan Mustafa Kemal Paşa* eski Bahriye Nazırı Hüseyin Rauf Bey (Orbay) Üçüncü Kolordu Kumandanlığından ve askerlikten ayrılan Miralay Refet Bey (Bele)* Erzurum eski mebuslarından Raif Efendi (Dinç)* Trabzon eski mebuslarından İzzet Bey* Servet Bey* Şeyh Hacı Fevzi Efendi* Beyrut eski valilerinden Bekir Sami Bey* Bitlis eski mebuslarından Sadullah Efendi* Mutki aşiretinden Hacı Musa* emekli albay Vasıf Bey* Bitlis eski valisi Mazhar Müfid Bey (Kansu)* Ankara eski mebusu Mümtaz Bey* Hüsrev Sami Bey (Kızıldoğan) ve Hakkı Behiç Bey (Beyiç) gibi isimler vardır. Cemiyetin* "Şimdilik merkezi Sivas olmak üzere Rumeli ve Anadolu'nun her tarafında şubeler açacağı" belirtilmiştir.

Cemiyetin tüzüğünün birinci maddesinde de* "Umum Anadolu ve Rumeli'yi teşkil eden* bilcümle vilayetler ve müstakil sancaklarla İtilaf devletleriyle mütarekenamenin imza olunduğu 30 Ekim 1334 (1918) tarihindeki hudut dahilinde kalan ve her noktasında* ekseriyeti İslamlar teşkil eden ve Osmanlı birliğinden dağılması ve ayrılması caiz olmayan bir bütün olduğu ve buralarda yaşayanların birbirine karşı mütekabil hürmet ve fedakarlık hisleriyle dolu öz kardeşler bulunduğu" belirtilmektedir. Tüzüğe göre* cemiyetin* her biri derece derece birbirine bağlı olmak üzere köy ve mahallelerden başlayarak bucak* ilçe* sancak* il idare bölümlerine göre teşkilatı yapılacak; köy* bucak* ilçe ve bağlı sancaklarda yönetim kurulları* bağımsız sancaklarla illerde merkez kurulları bulunacak ve kongrece seçilmiş bir "Heyet-i Temsiliye"si olacaktır.

Sivas Kongresi* 12 Eylül'de çalışmalarına son verdiği gün Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemal Paşa* padişaha Anadolu'nun dilek ve şikayetlerini belirten bir telgraf göndermiş; bu telgrafın gizlenmesi bir yana Anadolu ve İstanbul'da milli menfaatlere aykırı işler yapan ve milli kurtuluş davasına düşman olan Damad Ferid hükümetiyle münasebetini kesmiştir. Bu durum karşısında padişah VI. Mehmed Vahdeddin* Ferid Paşa'yı mevkiinde tutamayacağını anlayarak yeni bir hükümet kurmak zorunda kalmıştır.

Ali Rıza Paşa tarafından kurulan yeni hükümet* Meclis-i Mebusan için seçim yapılacağını yayımlamakla beraber Bahriye Nazırı Salih Paşa'yı Heyet-i Temsiliye ile temasta bulunmak üzere Anadolu'ya göndermiştir. Anadolu ve Rumeli Müda-* faa-i Hukuk Cemiyeti'nin teşkilatı kısa zamanda vatanın hemen her köşesinde kurulmuş ve kökleşmiştir.

Heyet-i Temsiliye* Ekim ayında* Müdafaa-i Hukuk Teşkilatı'nın kuracağı silahlı milli müfrezelerle bunların ordu ve hükümet teşkilatı karşısındaki durumlarını belirten ve icabında bütün halkın ne yolda silahlandırılıp teşkilatlandırılacağını gösteren gizli bir yönetmelik hazırlayarak yayımlamış ve 27 Aralık 1919'da Ankara'ya gelerek cemiyetin çalışmalarını oradan idareye başlamıştır.

Son Osmanlı Meclis-i Mebusan'ı için yapılan 1919 seçiminde Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adayları büyük bir çoğunlukla milletvekili seçilmişlerdir. Mustafa Kemal Paşa'nın isteği dışında* İstanbul Hükumeti'nin ısrarı ile İstanbul'da toplanan Meclis'te* "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu" kendi adını alamamış* ancak "Felah-ı Vatan Grubu" adı altında kurulabilmiştir. Mustafa Kemal Paşa Erzurum'dan milletvekili seçildiği halde Meclis'e katılmamış* Heyet-i Temsiliye başkanı sıfatı ile Ankara'da kalmıştır.

16 Mart 1920'de İstanbul'un İtilaf devletleri tarafından işgali üzerine Meclis-i Mebusan çalışmasını durdumak zorunda kalınca* Mustafa Kemal Paşa* Türk milletini* bu cemiyeti kurarken verdiği kararı uygulamaya ve idareyi ele alarak silaha sarılmaya çağırmıştır.

23 Nisan 1920'de Ankara'da* İstanbul'dan gelen milletvekilleriyle* Anadolu'da yeniden yapılan seçimde hemen hepsi Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adayı olarak seçimi kazanan yeni milletvekillerinden meydana gelen Büyük Millet Meclisi* milletin kayıtsız şartsız egemenliğini ve kendi üstünde hiçbir kuvvet tanımadığını ilan ile Heyet-i Temsiliye Başkanı Mustafa Kemal Paşa'yı başkanlığa seçmiştir. Bu suretle* Heyet-i Temsiliye'nin birleştirici ve idare edici görevi Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne geçmiştir.

Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin teşkilatına dayanan Türk milli hükümeti* artık kurulmuş olduğundan* cemiyet de bütün teşkilatıyla iktidar partisi halini almıştır. Milli Kurtuluş Savaşı'nın şartları* cemiyet teşkilatının hükümetin işlerine aykırı düşebilecek yolda çalışmamasını gerektirdiğinden* 1 Temmuz 1920'de hükümet ile cemiyet teşkilatının işbirliği yolları hükümetçe alınan bir kararla belirtilmiştir.

Büyük zafer kazanıldıktan sonra* siyasi bir parti kurmak kararını veren Mustafa Kemal Paşa Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin teşkilatını* yeni kurulacak partiye temel yapmış ve "Halk Fırkası"nın kuruluşuna ait resmi formalite 9 Eylül 1923'te tamamlanmıştır.

Bu suretle milli görevini tamamlamış olan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti tarihin malı olmuştur.

XV.yüzyıl* Osmanlılarla Arnavutlar arasında çetin mücadele ile geçmiştir. Güney Arnavutluk'da Arianites ailesi* yine güneyde ve ülkenin içerisinde* Arianiteslerle akraba olan* Topia'lar* Kuzey Arnavutluk'ta Kastriota ailesi bu çarpışmanın önderliğini yapıyorlardı.

Arianitesler ayaklanmış* (1432)* ayaklanma II. Murad'ın gönderdiği Evrenesoğlu Ali Bey ve Turhan Bey tarafından bastırılmıştır (1435).

Bu sıralarda* Arnavutların milli kahramanı ve tarihlerinin en büyük kişisi gözü ile bakılan ve "Arnavutluk Prensi" diye adlandırılan Yorgi Kastriota (İskender Bey* 1403-1468) ortaya çıkmıştır. Yorgi* rehine olarak gönderildiği Osmanlı sarayında İslamlığı kabul edince kendisine "İskender" adı ve sonra "Bey" sanı verilmiştir. Yuvan Kastriota ölünce* II. Murad* Kastriotaların idaresi altındaki prensliği İskender Bey'e vermek istemiş* İskender Bey Kruya Kalesi'ni ele geçirip ayaklanmış (1443) ve tekrar Hıristiyan olmuş* Leş'de bütün Arnavut prenslerini toplayarak (Mart 1444) prensler arasında bir "Arnavut Bağlaşması "nı sağlamış* kendisi bu bağlaşmanın başkanı sıfatiyle Arnavut kuvvetlerinin komutasını eline almıştır.

İskender Bey* Osmanlıların ilerlemelerinden dehşete düşen İtalyan devletlerinin ve Macaristan'ın yardımını* özellikle Papa'nın maddi ve manevi teşviklerini görmüştür. Arnavutluk topraklarının sarplığından ve Osmalı savaş tekniğini bildiğinden Kruya'yı merkez yaparak Osmanlılara karşı uzun bir dayanma göstermiştir.

Sonra II. Mehmed* büyük ordular başında İskender Bey'e karşı savaşmışsa da onu kesin olarak yenmeye muvaffak olamamışdır.

II. Mehmed* gönderdiği orduların yenilmesi üzerine (1463) onunla bir anlaşma yapmış* 1466'da ve 1467'de bizzat kendisi sonuşsuz iki seferde bulunmuştur. İskender Bey 1468'de ölmüştür.

Osmanlılar Arnavutluk'un alınması işine İskender Bey'in ölümünden sonra da devam etmiştir. Anavutların elindeki son dayanak olan İşkodra Kalesi üç ayrı kuşatmadan sonra (1473-1474-1479) alınabilmiş* Venediklilerin elindeki Draç (1501)* Ulgün ve Bar (1571) şehirleri de daha sonra alınarak Arnavutluk'un işgali tamamlanmıştır.

Osmanlı istilasından sonra XV. yüzyıl başında eski Arnavut aristokrasisinin Osmanlı Timar kadrosu içine alınması ile İslamiyet'in bunlar arasında kendiliğinden yayılması sağlanmıştır. Birçok Arnavutlar bundan sonra halis birer Osmanlı olarak devlet idaresinde önemli yerler almışlardır. XVII. yüzyılda Papa* Arnavutları tekrar Katolik yapmak amacıyla birtakım kişiler göndererek propogandaya girişmişse de önemli bir sonuç sağlayamamıştır.



Osmanlı Devleti'nde memurlara bir çeşit ek ödenek ve azil* yahut emekli edilen mülki ve ilmi memurlara mazuliyet ve emeklilik maaşı hakkında kullanılan bir

tabirdir.

Arpalık* zeamet ve tımar gibi kayda tabi olmayıp muhtelif kişilere verilebilirdi. Mesela sadaretten azil veya emekli edilen vezirlere* harpte yararlılık gösterenlere* eşkıya takibine memur edilenlere ve buna benzer hizmetlerde görev yapanlara bir veya çeşitli "sancak" arpalık olarak verilirdi.

Arpalık* ilim adamlarına yılda en çok 70.000 akçe* Yeniçeri Ağası'na 58.000 akçe* saray mensuplarına ise 19.999 akçe olarak tesbit edilirdi. Bu usul birçok yolsuzluklara yol açması üzerine XVIII. yüzyılda kaldırıldı.



Metrenin resmen kabulüne kadar kullanılmış olan ölçülerden birinin adı idi.

Bu makamda "Zira" tabiri de kullanılırdı. O zamanlar metreye "Zira-i aşari" denilirdi.

Türkiye'de yakın tarihe kadar kullanılmış olan arşın* üç çeşittir. Çarşı arşını 68 cm. olup kumaş ve benzerini ölçmek için kullanılır. Sekizde birine Urub* onaltıda birine de Kerah adı verilir.

78.8 cm. uzunluğunda olan mimar arşını* III. Selim zamanında değişikliğe uğradığından abanoz ağacından bir arşın yaptırıldı ve bu arşın esas alındı. Yarım arşına "Kadem" denir. Bu yeni arşın* 1869 tarihinde metre karşılığı olarak kabul edildi. Tanzimat'tan sonra* bu çeşitli arşınlar ve yabana uzunluk ölçülerinin karışıklığa sebep olması üzerine resmi muamelelerde yeni arşın kabul edildi.

Türkiye'de 26 Mart 1931 tarihinde çıkan 1782 sayılı kanunla "metre" sistemi kabul edildi ve bu sistem 1933 tarihinden sonra uygulanmaya başlandı.

Arus* Arapça bir kelime olup* lugat manası "gelin" dir. Arus resmi de gelinlerden alınan resim hakkında kullanılır.

Resim evlenen kadınların kocalarından alınırdı. İslam kızlarından 60 akçe* dullardan 30 akçe* gayr-ı müslim kızlarından 30 akçe* gayr-ı müslim dullarından 15 akçe alınırdı.

Tanzimat'tan sonra bu resim kaldırılmış* yerine "İzinname harcı" konmuştur.