- 14 Eki 2022
- 581
- 489
Hiçbir Şeyden Zevk Almamak: ANHEDONİ NEDİR?
Bu yazımda bebarbilim adında ki bir youtube kanalının ürettiği içeriklerden biri olan, "Hiçbir Şeyden Zevk Almamak: ANHEDONİ NEDİR?" isimli videonun içeriğini yazılı olarak sizlerle paylaşacağım. Ayrıca yazım hatalarımı vesaire bildirerek, bu konuda gelişmemde yardımcı olabilirsiniz.
İnanılmaz lezzetli bir pasta düşünün. En iyi malzemelerle yapılmış, muhteşem meyvelerle süslenmiş, içi en sevdiğiniz krema ile dolu. Durduramıyorsunuz kendinizi, bir ısırık alıyorsunuz. Ama o da ne tadı yok bunun, ama olmaz ki bir ısırık daha alıyorsunuz. Yok, hatta rahatsız ediyor sizi. O kadar tatsız ki, ama öyle görünmüyordu. Sonra etrafınızda ki insanlara bakıyorsunuz, aynı pastadan yiyen insanlara. Her ısırıkta kendilerinden geçiyorlar. Birbirlerine hayatımda daha güzel bir pasta yemedim diyorlar. Bir sorun var herhalde diyorsunuz. Bir dilim daha alıyorsunuz, yok! bir gazete kağıdını ısırıyormuş gibi. Çok kıskanıyorsunuz etrafınızdakileri. Sizin alamadığınız tadı almalarına imreniyorsunuz, ama yine de gülümsüyorsunuz sizde. Ağzınızda çoğalan pastayı bitirip, evet harikaydı diyorsunuz. Anhedoni'nin tanımıydı bu. Haz alamamak, hiç bir şeyin zevk vermemesi. Ne pastanın ne içtiğiniz kahvenin ne de ettiğiniz sohbetlerin. Derin bir duygusuzluk hali, hissizlik. majör depresyonun en önemli belirtilerinden birisi. Az önce bahsettiğim pasta örneğini veren de bu durumu yaşayan biriydi ve bu hissizlikle hayatı boyunca mücadele etmiş bu kişi, şöyle devam ediyor:
"Son yedi yıldır hayatım da sadece bazı duygu kıvılcımları yaşadım. Onun dışında nerdeyse hiçbir şey hissetmiyorum. Bahsedebileceğim hedeflerim yok. Hiçbir şey de istemiyorum, çünkü sonuçları beni tatmin etmeyecek biliyorum. Hayatıma tek bir kelime ile ifade etmek gerekirse 'soğuk' derdim. Baktığım her şey, yaptığım her şey soğuk görünüyor, soğuk hissettiriyor".
Bu durum bir çoğumuz için tanıdık gelmiştir. Dönem dönem bir çok insan bunu yaşar, fakat burada gerçekten hatırlayamayacağınız kadar uzun bir süre devam eden bir hissizlikten bahsediyoruz. Ama Anhedoni derken tam olarak neyden bahsediyoruz ve bazı çözüm yolları neler gelin bakalım.
Bahsettiğim gibi bir çok insan hayatının belirli dönemlerinde önceden heyecan duyduğu şeylere karşı ilgisini kaybedebilir. Anhedoni ise bu ilgisizliği ekstrem düzeylere çıkarır. Artık herhangi bir şeyde, daha önce zevk veren; müzik, yemek, arkadaşlar ya da herhangi bir şeyden en ufak bir zevk duymanın bile imkansız bir hale gelmesine neden olur.
Majör depresyonla birlikte şizofreni, psikoz, parkinson, anoreksi ve madde bağımlılığı gibi bozuklar ve olgular ile birlikte görülebilmektedir. Gariptir, ama bir çok durumda kişinin ekstrem sporlara gösterdiği ilginin altında da yatan durumdur bu. Haz duyabilmek için yapılan eylemlerin bir parçası olan, fakat elbette Anhedoni'nin nedenleri ve mekanizmasını anlamakta herhangi bir duygu durumu anlamak kadar zor. Zira beynimizin devreleri de bir o kadar karmaşık, giriftli ve yoğun. Çünkü Anhedoni derken, sadece çikolata yerken eski tadı alamamaktan bahsetmiyoruz. Altta yatan ödül mekanizmasında ciddi boyutlara ulaşabilecek bir sorun olabilmesinden bahsediyoruz. Haliyle ödül mekanizmasıyla ilgili her biri birbirinden karmaşık olan ilgi seviyesi, motivasyon, beklenti, umut, gerekli çabanın hesaplanması gibi bir çok konuda ki değişiklik söz konusu olabilir. Burada şunu yanlış anlamamak lazım; Anhedoni durumunda insanlar, diğer insanlar gibi aktivitelere katılabilir ve belirli bir seviyede bulunan zevki alabilirler, fakat işte Anhedoni de ödül süreci tamamen farklı işlemektedir.
Ödül mekanizması derken de neden bahsettiğimizi basit bir şekilde açıklayalım. Bir şeyi yaptığımızda ve bundan zevk aldığımızda haliyle otomatik olarak bunu tekrar yapmak isteriz. İlk defa yediğimiz bir çikolata gibi, şeker gibi. Çok beğendiysek tekrar yemek isteriz. fakat örneğin; bu çikolatanın tanesi 100 lira ise orada bir düşünürüz ya da sağılığı aşırı zararlı olduğunu öğrendiğimizde, fakat bu çikolata tamamen sağlıklıysa ve üstüne bedavaysa hiç düşünmeyiz. Kalkıp diğer odadan veya dolaptan alacaksak sadece kalkar alırız. Gözümüz de büyümez. Örneğin; bu harika ve bedava çikolataya ulaşmak için bir otobüse binmek gerekiyorsa, sağlanacak eforu hesapladığımızda değmeyeceğini düşünerek vazgeçebiliriz. Bazılarımız için çikolata ne kadar uzakta olursa olsun fark etmez biliyoruz. Ama mesela istanbuldaysanız ve beylikdüzünden tuzlaya gitmek gerekiyorsa uzatmaya gerek yok. Çok basit bir örnek olsa bile hayatımızda ki bir çok kararı bu tip yapılacak iş ve ödül oranına göre hesaplayarak alırız. Bir çok kez farkında bile olmadan. İşte bu tip süreçleri beyinde Bazal Çekirdekler olarak bilinen bölgenin bir bölümünün sorunlu olduğu düşünülüyor.
Bu bölgeye Nucleus Accumbens ya da bilinen adı ile beynin ödül merkezi denir. İşte sürpriz olmayacak şekilde Anhedoni de bu bölgenin öne çıktığı farklı çalışmalarla ortaya çıkmış, fakat tabi ki beyinde hiçbir şey tek bir bölge ile sınırlı değil. Planlama ve kişilikten sorumlu Prefrontal Korteks, duygular ve kararlardan sorumlu Amigdala, bilinç ve öz benlikle ilişkili İnsula isimli bölümlerinde rol oynadığı düşünülüyor. Özellikle Prefrontal Korteks'in ödüllerin işlenmesinden fayda maliyet hesabından ve bununla ilişkili kararlardan sorumlu olması ve ödül bölgesiyle bağlantıları da motivasyon ve haliyle Anhedonini ortaya çıkışı ile ilgili bakılması gereken en önemli bölgelerden. Bu noktada ayrıca, Nörotransmitter olarak bilinen sinir taşıyıcılarda incelenmiş. Elbette Dopamin hormonu burada öne çıkmış. Zira Dopamin ödül bölgesi ile ilgili bazı bağlantılarda oldukça aktif. Hatta bu bölgede Dopamin eksikliği ile Anhedoninin şiddeti arasında bağlantı bulunmuş, ama yine de bu kadar karmaşık yapı içinde tek cevapta bu değil gibi görünüyor. Çünkü beynin farklı bölgelerinde Dopamin eksikliği çok farklı ya da tam tersi etkiyi de yaratabiliyor.
Gaba olarak bilinen ve merkezi sinir sisteminde sinir iletimi görevi gören bir amino asit Serotonin ya da opioid'in de bu konuda rolü var. Yine bir çalışmada Anhedoni ile birlikte seyreden depresyona olan hastaların, Gaba seviyelerinde düşüş gözlemlenmiş ve yine opioid aktivitelerinde düşüş görülen depresyonlu hastaların yine Anhedonisinde de artış gözlemlenmiş. Başka ilginç bir bağlantı da tıpta Enflamasyon olarak bilinen iltihap düzeyinin de depresyon ile ilişkisi. Evet, araştırmalarda depresyondan müzdarip olanlar da iltihap düzeyinin artışı söz konusu olabiliyor. Bu artışa neden olan temel kimyasallarda Sitokin ve CRP olarak bilinen c reaktif proteinlerdir. Halk arasında kanında iltihap varmış denilen durumlarda, kan testlerinde CRP de yükselme gözlenir mesela.
2015 de yapılan ve Molecular Psychiatry dergisinde yapılan bir çalışma da CRP seviyelerinde artışı ile Anhedoni artışı arasında bağlantı tespit edildiğinden bahsediliyordu. Farklı farklı çalışmalarda da benzer sonuçlar çıkacaktı. Noktaları birleştiren araştırmacılar da bunun tekrar eden bir olgu olduğunu görecekti. Sitokin mesela covid krizinde de karşımıza çıkan bir kimyasal. Bağışıklık sisteminin virüslere veya saldırılara karşı verdiği bir cevap, ancak kimi zaman bu cevap farklı hasarlara yok açabiliyor. Covidli hastaların yoğun bakıma düşmesinin sebebi uzmanlara göre bu Sitokinlerdir mesela. Akciğerlere saldıran bağışıklık siteminin bir sonucu, saldırı olarakta bu Sitokinleri kullanıyor. Hepsinin ötesinde Sitokinlerin salgılanması ile depresyon ile paralel acıya duyarlılık, halsizlik, tat duyusunun azalması gibi belirtiler de şiddetleniyor. Kanser tedavisinde de Sitokin kullanılması sonucunda depresyonun gelişmesi sıkça karşılaşılan bir durum.
İşte bu Sitokinler sonuç olarak, kimi zaman Anhedoni yani hissizliğe de neden olabiliyor. Yani karşımızda fiziksel dayanakları da olan oldukça karmaşık bir olgu söz konusu. Kimi zaman depresyon tedavisi için kullanılan ilaçların Anhedoni'yi şiddetlendirdiği düşünülüyor mesela. Depresyon tedavi edilmeye çalışılırken Anhedoni gözden kaçabiliyor ve kimi durumlarda intihar eğilimini de arttırabiliyor bu durum, ancak tüm bu araştırmalar sonucunda bu hissizliğe de çare olabilecek yöntemler ve ilaçlar geliştirildi. Geliştirilmeye de devam ediliyor.
Anhedoni'nin en büyük risklerinden biri de tedavi almaya yönelik isteksizlik olabiliyor, fakat bu konunun artık çok rahat veya iyi anlaşıldığını ve çözümünün mümkün olduğunu da bilmek gerekiyor. Bunun içinde vakit kaybetmeden bir uzman ile görüşün. Zira zevk almak, eksiksiz ve mutlu bir yaşamın en temel parçası. Yediğiniz yemekten, gördüğünüz yerlerden, yeni tanıştığınız insanlardan, yeni deneyimlerden mutlu olabilmek bu deneyimlerin sizi her anlamda duygulandırması her şeyi daha çekilir kılıyor. Klinik olarakta mutlu insanların daha uzun yaşadığını, hastalıkla, stresle daha iyi başa çıktığını da biliyoruz. Bununda öğrenilebildiğini evet bazılarımızın herkesin kolaylıkla haz duyabildikleri şeyleri yeniden öğrenebilmesi gerekiyor. Mutlu olmayı baştan öğrenmesi, ama bunun için de tüm çabalara değeceğini de unutmamamız gerekiyor.
Son düzenleme:
