- 14 Kas 2006
- 1,174
- 27
Akkoyunlular (Akkoyunlu Devleti)
Akkoyunlu oymağının Doğu Anadolu'ya geliş tarihi hakkında güvenilir bilgiyi* Akkoyunlu hanedanının tarihi olan* Ebû Bekr-i Tihrânî'nin Kitâb-ı Diyarbekriyye'sinde bulmak mümkündür. Devletin kurucusu Karayülük Osman Bey'i* Bayındır Han vasıtasıyla* 52. göbekte Oğuz Han'a bağlayan yazar* oymağın ilk önce XIII. asrın başlarında Doğu Anadolu'da göründüğünü* Moğol istilâsına karşı koyduklarını* giderek Diyarbekir havâlisine hâkim olup* bu arada Trabzon Rum Devleti'ne ve Gürcülere karşı da seferlere giriştiklerini kaydeder.
Konar-göçer bir Türkmen topluluğu olan Akkoyunlular'ın adlarının* besledikleri sürülerden verilmiş olması muhtemeldir. Çeşitli Farsça ve Arapça kaynaklar* Akkoyunlular'ın menşe'lerinden bilgi vermeksizin* Selçuklu ve Artuklu beylerinden olduklarını ifade etmelerine karşılık* yukarda zikredilen Akkoyunlu tarihi olan Kitab-ı Diyarbekriye'de* Akkoyunluların* Oğuz Han neslinden geldikleri belirtilmektedir.
Buna göre* Oğuzlar'ın Bayındır boyunun bir oymağı olan Akkoyunlular'ın* Peygamber efendimiz devrinde (VII. yüzyıl) Kıpçak ülkesine* oradan da Ârran Ovası'na geldiklerini* Selçuklular döneminde bu devletin hizmetine girdiklerini ve Diyarbakır bölgesinin kendilerine ikta olarak verildiğini kaydetmektedir.
Oğuzlar'ın Bayındır boyundan inen Akkoyunlular'ın tarihi* 1300 yıllarından itibaren bilinmektedir. Akkoyunlular'dan* bilinen ilk tarihi simâ* Tur-Ali Bey'dir. Karakoyunlu devletini yıkarak (1469)* onun yerine büyük bir Türkmen devleti haline gelen Akkoyunlular'ın* bu tarihe kadar başlarında bulunan reisleri şunlardır:
1) Tur-Ali Bey (?-1360): Babası Akkoyunlu Beylerinden Pehlivan Bey'dir. Kendisine bağlı Türkmenler'le Diyarbakır'da yurt tuttuğu bilinmektedir. İlhanlı Gazan Han (1248-1291)'a genç yaşta intisap ettiği ve onun maiyetinde Suriye seferine katıldığı bilinmektedir.
2) Fahreddin Kutlu Bey (1360-1389): Babası Tur-Ali Bey'den sonra* Akkoyunlular'ın reisliğine gelmiştir. Devri oldukça hareketli geçmiş* Sivas hakimi Kadı Burhaneddin* Trabzon Rum İmparatorluğu* Mısır Memlûk Sultanlığı ve amansız rakipleri Karakoyunlular'la mücadele etmiştir. 1389 yılında ölen Fahreddin Kutlu Bey'in mezarı* Bayburt'un Sinor köyündedir.
3) Ahmed Bey (1389-1397): Fahreddin Kutlu Bey'in oğludur. Babasının ölümü üzerine* Akkoyunlular'ın reisliğine getirilmiştir. Uzun süre* Kadı Burhaneddin'in yüksek hakimiyetini kabul etmek zorunda kalan Ahmed Bey* 1397 yılında onun tarafından öldürülmüştür.
4) Fahrüddin/Bahaüddin Kara-Yülük Osman Bey (1397-1435): Akkoyunlular'ın* Doğu Anadolu'da hakimiyetini perçinleyen reisleridir. Fahreddin Kutlu Bey'in oğullarındandır. Rakipleri ve ağabeyi Ahmed Bey'i öldürten Kadı Burhaneddin'i mağlûp ve katletmiş* daha sonra Karakoyunlu Kara-Yusuf'la* Türkmenler üzerindeki hakimiyet ve Doğu-Güneydoğu Anadolu'yu elde etmek için* amansız bir mücadeleye girmiştir.
5) Celâlüddin Ali Bey (1435-1438): Kara-Yülük Osman Bey'in veliaht tayin ettiği oğlu olup* babasının yerine Akkoyunlu reisliğine getirilmiştir.
6) Nurüddin Hamza Bey (1438-1444): Kara-Yülük Osman Bey'in diğer oğludur.
7) Cihangir Bey (15/10/1444-1453): Celâlüddin Ali Bey'in oğludur. Hakim olduğu Urfa'dan hareketle* Akkoyunlu beyliğini tekrar toplamayı başarmıştır.
8) Nusretüddin Ebû-Nasr Uzun Hasan Bey (1435-6/1/1478): Akkoyunlular'ı bir devlet haline yükselten* Akkoyunlu Uzun Hasan Bey olmuştur.
Karakoyunlular'ın büyük hükümdârı Cihân-şâh'ı (1467)* Türkistan hükümdârı Ebu Said'i (1469) ortadan kaldırarak bütün İran'a* Irak'a* Kafkasya'ya ve Doğu Anadolu'ya sahip oldu.
Batı Anadolu'ya doğru olan hedefi* Osmanlı hükümdârı Fatih Sultan Mehmed (1451-1481) karşısında aldığı Otlukbeli (11 Ağustos 1473) yenilgisi ile neticesiz kaldı. Bu yenilgiye rağmen ayakta kalmayı başaran Uzun Hasan* Orta ve Batı Anadolu'dan tamamen elini çekmekle beraber* Tebriz taht merkezi olmak üzere diğer Akkoyunlu topraklarını elinden bırakmadı.
1478 yılında vefat eden Uzun Hasan* büyük devlet adamlığı vasfı yanında* memlekette uzun süreden beri ihmal edilmiş olan imâr faaliyetlerine hız verdi. Doğu ve Güneydoğu Anadolu'yu harap eden aşiret kavgalarına* mera* otlak anlaşmazlıklarına son verebilmek için* birçok kanunlar düzenledi. Bu kanunlar* uzun süre* bölgede "Hasan Padişah Kanunları" olarak anılagelmiştir. Osmanlılar dahi* Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesini ele geçirdikleri zaman* bu kanunlarda çok az değişiklikler yaparak yürürlükte bırakmışlardır.
9) Sultan Halil (6/1/1478-24/12/1490):Uzun Hasan Bey oğlu.
10) Sultan Yâkub (15/7/1478-24/12/1490): Uzun Hasan Bey'in diğer oğlu olup* son dirayetli Akkoyunlu hükümdarıdır. Ölümünden sonra devlet* inkırâza yüz tutmuştur.
Sultan Yakub'dan sonra sırasıyla Sultan Baysungur (24/12/1490-1492 Mayıs)* Sultan Rüstem (Mayıs 1492-1496 yılı başı)* Sultan Dâmâd/Ahmed Göde/(1496 başı-1498)* Sultan Mehmed (1498-1500)* Sultan Elvend (1500-1504)* Sultan Murad (1504-1508) hükümdarlık yapmışlardır. Akkoyunlu devletine diğer bir Türk teşekkülü olan Safevî hanedanı son vermiştir.
Akkoyunlu oymağının Doğu Anadolu'ya geliş tarihi hakkında güvenilir bilgiyi* Akkoyunlu hanedanının tarihi olan* Ebû Bekr-i Tihrânî'nin Kitâb-ı Diyarbekriyye'sinde bulmak mümkündür. Devletin kurucusu Karayülük Osman Bey'i* Bayındır Han vasıtasıyla* 52. göbekte Oğuz Han'a bağlayan yazar* oymağın ilk önce XIII. asrın başlarında Doğu Anadolu'da göründüğünü* Moğol istilâsına karşı koyduklarını* giderek Diyarbekir havâlisine hâkim olup* bu arada Trabzon Rum Devleti'ne ve Gürcülere karşı da seferlere giriştiklerini kaydeder.
Konar-göçer bir Türkmen topluluğu olan Akkoyunlular'ın adlarının* besledikleri sürülerden verilmiş olması muhtemeldir. Çeşitli Farsça ve Arapça kaynaklar* Akkoyunlular'ın menşe'lerinden bilgi vermeksizin* Selçuklu ve Artuklu beylerinden olduklarını ifade etmelerine karşılık* yukarda zikredilen Akkoyunlu tarihi olan Kitab-ı Diyarbekriye'de* Akkoyunluların* Oğuz Han neslinden geldikleri belirtilmektedir.
Buna göre* Oğuzlar'ın Bayındır boyunun bir oymağı olan Akkoyunlular'ın* Peygamber efendimiz devrinde (VII. yüzyıl) Kıpçak ülkesine* oradan da Ârran Ovası'na geldiklerini* Selçuklular döneminde bu devletin hizmetine girdiklerini ve Diyarbakır bölgesinin kendilerine ikta olarak verildiğini kaydetmektedir.
Oğuzlar'ın Bayındır boyundan inen Akkoyunlular'ın tarihi* 1300 yıllarından itibaren bilinmektedir. Akkoyunlular'dan* bilinen ilk tarihi simâ* Tur-Ali Bey'dir. Karakoyunlu devletini yıkarak (1469)* onun yerine büyük bir Türkmen devleti haline gelen Akkoyunlular'ın* bu tarihe kadar başlarında bulunan reisleri şunlardır:
1) Tur-Ali Bey (?-1360): Babası Akkoyunlu Beylerinden Pehlivan Bey'dir. Kendisine bağlı Türkmenler'le Diyarbakır'da yurt tuttuğu bilinmektedir. İlhanlı Gazan Han (1248-1291)'a genç yaşta intisap ettiği ve onun maiyetinde Suriye seferine katıldığı bilinmektedir.
2) Fahreddin Kutlu Bey (1360-1389): Babası Tur-Ali Bey'den sonra* Akkoyunlular'ın reisliğine gelmiştir. Devri oldukça hareketli geçmiş* Sivas hakimi Kadı Burhaneddin* Trabzon Rum İmparatorluğu* Mısır Memlûk Sultanlığı ve amansız rakipleri Karakoyunlular'la mücadele etmiştir. 1389 yılında ölen Fahreddin Kutlu Bey'in mezarı* Bayburt'un Sinor köyündedir.
3) Ahmed Bey (1389-1397): Fahreddin Kutlu Bey'in oğludur. Babasının ölümü üzerine* Akkoyunlular'ın reisliğine getirilmiştir. Uzun süre* Kadı Burhaneddin'in yüksek hakimiyetini kabul etmek zorunda kalan Ahmed Bey* 1397 yılında onun tarafından öldürülmüştür.
4) Fahrüddin/Bahaüddin Kara-Yülük Osman Bey (1397-1435): Akkoyunlular'ın* Doğu Anadolu'da hakimiyetini perçinleyen reisleridir. Fahreddin Kutlu Bey'in oğullarındandır. Rakipleri ve ağabeyi Ahmed Bey'i öldürten Kadı Burhaneddin'i mağlûp ve katletmiş* daha sonra Karakoyunlu Kara-Yusuf'la* Türkmenler üzerindeki hakimiyet ve Doğu-Güneydoğu Anadolu'yu elde etmek için* amansız bir mücadeleye girmiştir.
5) Celâlüddin Ali Bey (1435-1438): Kara-Yülük Osman Bey'in veliaht tayin ettiği oğlu olup* babasının yerine Akkoyunlu reisliğine getirilmiştir.
6) Nurüddin Hamza Bey (1438-1444): Kara-Yülük Osman Bey'in diğer oğludur.
7) Cihangir Bey (15/10/1444-1453): Celâlüddin Ali Bey'in oğludur. Hakim olduğu Urfa'dan hareketle* Akkoyunlu beyliğini tekrar toplamayı başarmıştır.
8) Nusretüddin Ebû-Nasr Uzun Hasan Bey (1435-6/1/1478): Akkoyunlular'ı bir devlet haline yükselten* Akkoyunlu Uzun Hasan Bey olmuştur.
Karakoyunlular'ın büyük hükümdârı Cihân-şâh'ı (1467)* Türkistan hükümdârı Ebu Said'i (1469) ortadan kaldırarak bütün İran'a* Irak'a* Kafkasya'ya ve Doğu Anadolu'ya sahip oldu.
Batı Anadolu'ya doğru olan hedefi* Osmanlı hükümdârı Fatih Sultan Mehmed (1451-1481) karşısında aldığı Otlukbeli (11 Ağustos 1473) yenilgisi ile neticesiz kaldı. Bu yenilgiye rağmen ayakta kalmayı başaran Uzun Hasan* Orta ve Batı Anadolu'dan tamamen elini çekmekle beraber* Tebriz taht merkezi olmak üzere diğer Akkoyunlu topraklarını elinden bırakmadı.
1478 yılında vefat eden Uzun Hasan* büyük devlet adamlığı vasfı yanında* memlekette uzun süreden beri ihmal edilmiş olan imâr faaliyetlerine hız verdi. Doğu ve Güneydoğu Anadolu'yu harap eden aşiret kavgalarına* mera* otlak anlaşmazlıklarına son verebilmek için* birçok kanunlar düzenledi. Bu kanunlar* uzun süre* bölgede "Hasan Padişah Kanunları" olarak anılagelmiştir. Osmanlılar dahi* Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesini ele geçirdikleri zaman* bu kanunlarda çok az değişiklikler yaparak yürürlükte bırakmışlardır.
9) Sultan Halil (6/1/1478-24/12/1490):Uzun Hasan Bey oğlu.
10) Sultan Yâkub (15/7/1478-24/12/1490): Uzun Hasan Bey'in diğer oğlu olup* son dirayetli Akkoyunlu hükümdarıdır. Ölümünden sonra devlet* inkırâza yüz tutmuştur.
Sultan Yakub'dan sonra sırasıyla Sultan Baysungur (24/12/1490-1492 Mayıs)* Sultan Rüstem (Mayıs 1492-1496 yılı başı)* Sultan Dâmâd/Ahmed Göde/(1496 başı-1498)* Sultan Mehmed (1498-1500)* Sultan Elvend (1500-1504)* Sultan Murad (1504-1508) hükümdarlık yapmışlardır. Akkoyunlu devletine diğer bir Türk teşekkülü olan Safevî hanedanı son vermiştir.